SRBI UŠLI U NOVU DRŽAVU BEZ FORMULISANOG CILJA: Politički izazovi za stabilizovanje nove Jugoslovenske zajednice

- od 1918. do 1921. godine je period iščekivanja novog ustava, koji je morao da učvrsti demokratske temelje parlamentarne monarhije;

- od 1921. do početka 1929. teče proces katoličkog otpora zajedničkoj državi, što dovodi do tragičnog sukoba u jugoslovenskom parlamentu i pogibije vodećih ljudi hrvatskog nacionalnog pokreta. Kraljevska diktatura pokušava da stabilizuje osnove na kojima počiva država;

- od 1929. do 1939. godine je period uzajamnog približavanja srpske i hrvatske politike, ostvarenje hrvatske političke autonomije. Vodeća hrvatska nacionalna stranka se tada predstavlja kao demokratska snaga parlamentarne demokratije, kao što su istu evoluciju doživele stranke koje se u katoličkim evropskim zemljama nazivaju „Hrišćansko-demokratskim strankama”, - od 1939, do rata 1941. godine je vreme kadaje Katolička crkva (od 1936.) otkazala isključivu potporu Hrvatskoj seljačkoj stranci i njenom programu pretvaranja jugoslovenskog unitarnog jedinstva u federativno jedinstvo i zahteva potpuno izdvajanje katolika iz zajedničke države. Crkvena politika i ideologija 1936-1941. postala je istorijska kolevka hrvatskog fašizma, a zajedno s time i opšteg radikalizovanja hrvatskog nacionalnog pitanja u jugoslovenskoj državi, do njenog sloma 1992. godine. [...]

JUGOSLOVENSKA DRŽAVA  je u socijalnom pogledu bila stabilizovana agrarna zemlja.

Nekoliko godina posle rata 1918, privreda je imala bolju trgovačku razmenu i opšti privredni rast od bilo koje susedne zemlje. Agrarnom reformom je na nacionalizovanim imanjima i slobodnim zemljištima Vojvodine, Kosova i Makedonije ojačana priroda srpskog društva kao zajednice malih parcelnih seljaka. Na proleće 1919. obnavljaju se seljački nemiri i samovoljno oduzimanje delova veleposeda. Posebnim odredbama bili su ukinuti feudalni odnosi na Kosovu, u Bosni i Hercegovini, a kasnije i „kolonatski odnosi” u Dalmaciji. Kolonizacijom je dobrovoljcima davan posed od 3 do 5 hektara zemlje. Oduzeti su posedi članovima habzburške dinastije i delom crkvi. U Baranji su najprostraniji veleposedi pripadali nadvojvodi Fridrihu (62.570 hektara), biskupu pečujskom (14.750). Zbog opasnosti od agrarnih nemira i uništenja veleposeda, seljačko otimanje zemlje je zaustavljeno u avgustu 1919, ali je septembra 1920. i to smanjeno odredbom da seljak dobija posede u četvorogodišnji zakup. Agrarna reforma i kolonizacija se okončavaju do 1926. godine.

Valutarnom reformom 1920. uveden je srpski dinar kao platežno sredstvo u jugoslovenskoj državi, po razmeni bivših austrougarskih kruna četiri prema jedan. Deo političara i još veći broj kasnijih istoričara su to ocenjivali kao pljačkanje bivših habzburških pokrajina, ali je nauka ipak to opovrgla. Američki istoričar Džon Lampi (Lampe) objasnio je da je habzburška kruna prema nemačkoj marki svoju vrednost svela na jednu petinu. Hrvatski finansijeri su odgovorili odricanjem da svoj novac ulažu u zajedničku jugoslovensku centralnu banku („Narodna banka Srba, Hrvata i Slovenaca” 1920).

* * * * * * * * *

Boljševička politika „izvoza revolucije“

U POLITIČKOM I SICIJALNOM pogledu, jugoslovenska država je bila suočena sa izazovima, istim ili sličnim kao u većini evropskih država i društava posle okončanja rata 1918. U političkom pogledu je glavna opasnost dolazila od mogućnosti obnove Habzburškog carstva i separatizma u  Hrvatskoj, Makedoniji i na Kosovu, U socijalnom pogledu je to strah od proširenja ruske revolucije na evropski kontinent u celini.

Američki istoričar Arno Majer (Maueg) u velikom istraživačkom delu o Versajskom miru smatrao je da je mir sklapan u nameri da se onemogući revolucija, kao što je Bečki kongres 1815. uradio sa Francuskom revolucijom, a usput i onemogućio srpsku i bugarsku revoluciju. Posebno je godina 1920, zbog velikih štrajkova u nekoliko evropskih zemalja, bila prelomna. Ruski 6oljševici su smatrali da je Balkan prioritetno područje u predviđanju širenja požara socijalnog prevrata. Pored ekonomskih preduslova za te pobune, postoji i politika „izvoza revolucije” ruskih boljševika, kao mnogo podsticajniji činilac.

Odgovor privilegovanih klasa je bilo uobičajeno proklamovanje privremene, ili stalne diktature. Većina evropskih država je doživela slom političkog sistema i uvođenje diktature. Po tipologiji se one dele na fašističke i kraljevske diktature. Samo je u Rumuniji i Grčkoj postojao pokušaj da i pravoslavni narodi dobiju fašistički oblik diktature. Ni takvi pokušaji nisu do kraja uspeli. Potrebno je razlikovati tip mediteranskih fašističkih režima i nemački tip. Prvi su bili tipovi „jednopartijske demokratije”, kakvim su se perjem sami kitili, a drugi je država osnovana na načelima rasne isključivosti. Pored njih, u toku rata, odnosno posle 1940. postoje i „katoličke diktature” u Hrvatskoj, Francuskoj i Slovačkoj, diktature koje su uređene na doslovnoj primeni ideoloških načela Katoličke crkve („katolička moralka”, kako su to sami zvali).

KRALj PETAR PRVI je abdicirao u korist svog drugog sina Aleksandra 1919. Bio je jedini srpski vladar koji je umro u svom krevetu, prirodnom smrću. Izbori za Ustavotvornu skupštinu 1920. pokazali su iznenađujuću snagu novoformirane Komunističke partije Jugoslavije. Bila je formirana najpre 1919, a konačno osnivačkim kongresom u Vukovaru 1920. godine. Na izborima za Ustavotvornu skupštinu 1920. pobedila je u opštinama Beograd, Zagreb, Niš, Skoplje i Osijek. U velikoj revolucionarnoj revnosti novi opštinari u makedonskom glavnom gradu odmah su opštinsku zgradu ofarbali crvenom bojom. U parlamentu je ta stranka imala 59 poslanika. Odmah posle partije, organizuju se i sindikalne organizacije. U Zagrebu je u oktobru 1919. stvorena omladinska komunistička organizacija (Savez komunističke omladine Jugoslavije). Po univerzitetima su postojali studentski marksistički klubovi.

Ideologiju i političku praksu su jugoslovenski komunisti crpeli iz omladinskih pokreta pre 1914. koji se nazivaju „Mlada Bosna“, „Mlada Hrvatska” ili „Jungslawen” kako ih je zvao guverner Bosne i Hercegovine, general Poćorek. Program stranke od 1920. predviđao js izbijanje jugoslovsnsks revolucije i stvaranje sovjetske republike Jugoslavije, a oblik vlasti bi bila „diktatura proletarijata”.  Prvi istorijski prepoznatljiv koren jugoslovenskog komunizma je sa sobom uneo i tumačenje socijalne revolucije kao ličnog terora.

NACIONALNO PITANjE I KOMUNISTI

NACIONALNO pitanje u Jugoslaviji, u njenim prvim godinama, bilo je dečja bolest jugoslovenskog komunizma. I kad se odmakne od te kolevke iz koje je 1919. izašao na svetlost dana, to će ostati bolest od koje se nije mogao izlečiti. Kad je istorija 1945. to pitanje stavila u ruke da ga reše po svojim merilima istorijske pravde, komunisti su se pokazali kao grobari te jugoslovenske države, sa kojom od početka nisu znali šta da valjano urade. Strah od socijalnih nemira je ipak bila blaža opasnost za novu jugoslovensku državu. Prave teškoće su se osećale od separatističkih pokreta dva katolička naroda i nacionalnih manjina.

* * * * * * * * *

Katolička crkva kolevka hrvatskog fašizma

KADA SE STVARALA ujedinjena jugoslovenska država, onda se pokazuje da glavne srpske političke stranke nisu u stanju da njenu državnost izgrade vođene istim entuzijazmom, kojim su se pre svetskog rata 1914. borili za nju. Cela srpska inteligencija se pokazala nedoraslom da razume i nađe istorijski lek za katolički separatizam...Vrlo brzo, pre nego što je rat 1918. završen, videlo se da sa katoličke strane stoje samo emancipovani i visokoobrazovani pojedinci, sa svojim malobrojnim političkim grupama. Borba za jugoslovensku budućnost je odpočetka izgledala kao nasilje jedne nacionalne strane protiv većine na drugoj strani koja tu državu nije želela.

Posledica toga je bilo prenošenje duha depresije sa katoličkog dela države na društvenu elitu na srpskoj strani. Umesto da društvo samo ostvari, preko mreže društvenih organizacija, civilnog društva, kao što se taj mozaik nepolitičkih organizacija naziva, svi očekuju da država i administracija vode i ostvare ujedinjenje jugoslovenskih naroda u jednoj državi.

ŽALEĆI ŠTO SRBI u novoj državi nisu organizovali nacionalnu i kulturnu akciju „privatnu inicijativu, kako se govorilo, filozof Pero Slijepčević je napisao:

„Shvatajući modernu državu suviše jednostrano, mi u njoj nismo gledali jednu kulturnu zajednicu sa raznovrsnim osećanjima, težnjama i interesima, nego jedan čisto upravni problem, koji se rešava čvrstom organizacijom državnih vlasti... U tome, vrlo veliku ulogu igra i ta činjenica da je srpski narod izašao iz ratova 1912-1918. desetkovan i premoren. U tim borbama izginuo je cvet nacije. Ono što je ostalo, bilo je psihički i mentalno iscrpljeno. Srećni da su se jednom vratili svojim kućama, ljudi su se zabavili svojim domaćim brigama, pa godinama nisu pokazivali interesovanje za javne poslove...

Moćna potpora Hrvatima u njihovim kulturnim naporima oduvek je bila Katolička crkva.

Ona je već po svojim shvatanjima i po svom pozivu i među Hrvatima, kao i svugde, težila da dobije u svoje ruke vaspitanje omladine i što veći uticaj na narodnu dušu... U odnosu prema nama Srbima i državi, ona je Hrvatima uvek služila i sad služi za samostalnost.”

Tu je filozofiju o razlici uloge crkve i srpskoj i hrvatskoj istoriji najbolje izrazio jedan hrvatski političar posle sloma jugoslovenske države: „Srbi grade svoju pravoslavnu crkvu, a katolička crkva gradi naš hrvatski narod*. Taj istorijski proces se osećao u svim oblastima javnog života.

POSLE PROGLAŠENjA jedinstvene jugoslovenske države 1918, nijedna politička stranka, kao ni cela srpska kultura, nisu formulisali cilj  koji bi taj narod trebalo da sledi.

Nije izgrađena srpska nacionalna doktrina, kao što je bio slučaj sa prvom doktrinom na Temišvarskom saboru 1790, i drugom sa Garašaninovim „Načertanijem“ 1844. U tome je najviše zakazala vodeća srpska stranka, Narodna radikalna partija. Ona je izgubila ono sveobuhvatno vođstvo celog društva koje je izgradila do 1918. i ostvarila jugoslovensko ujedinjenje.

Najviše što je bilo postignuto odmah posde proglašenja jugoslovenskog ujedinjenja, bilo je ujedinjenje Srpske pravoslavne crkve. Pre 1918, ona je bila razjedinjena na nekoliko delova u kraljevinama Srbiji i Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini, u habzburškoj državi oko patrijaršije u Sremskim Karlovcima ,  kao i drugog središta Bukovinsko-dalmatinske mitropolije u Černovicama. Uz određene finansijske nadoknade Vaseljenskoj patrijaršiji, dobijena je saglasnost za ujedinjenje srpske crkve u jednu patrijaršiju.

* * * * * * * * *

Istorijski promašaj vodeće srpske partije

UJEDINjENjE SRPSKE CRKVE pod patrijarhom Dimitrijem Pavlovićem obavljeno je u septembru 1920. U istom smisluje usledilo i prenošenje sedišta patrijaršije iz Sremskih Karlovaca u Beograd, privremeno u zgradu Beogradske mitropolije, uz stalno očekivanje trajnog smeštaja. Ta crkva je pokrivala sve bivše pravoslavne oblasti, sa Makedonijom od 1912. u srpskoj državi i sačinjavala je 48% ukupnog naroda države. Hrvatski i slovenački katolici su predstavljali 37%. Nije pošlo za rukom vladi da sedište muslimana (reis-el uleme) prebaci iz Sarajeva u Beograd. [...]

Političke stranke u srpskom narodu koje su ga vodile do pobede 1918. više nisu mogle da obnove ni svoju brojčanu snagu, niti ubedljivost svojih programa, kao što je bio slučaj do ujedinjenja. Glavni razlog za to je istorijski promašaj vodeće srpske Narodne radikalne stranke, da ostvari svoj glavni cilj  koji je programski negovala za dve prethodne decenije, da etvori jedinstveni srpskohrvatski narod. Kad je stala na tu trkačku stazu 1918, otreznila se u bunilu da su njeni saveznici samo slične srpske stranke, koje su se ili otcepile od nje, ili kopirale njene metode i ciljeve. Ta je stranka proširila svoja uporišta u Bosni i Hercegovini, Makedoniji i uspela da proguta istoimenu stranku u Vojvodini.

Posebno posle smrti Nikole Pašića 1926, stranka više nije imala velikih ljudi iz narodne baze koji će preobraziti vrh i metode. Za sve vreme postojanja do novog rasula 1941, bila je impresionirana uspesima Hrvatske seljačke stranke braće Radića.

Formirana 1904, iz sekcije za selo prvog hrvatskog euharističkog kongresa u Zagrebu 1900. ta je stranka do ujedinjenja 1918. bila inferiorna. Otpor ujedinjenju  jugoslovenske države od 1917. do 1925. naduvao je njena jedra i pretvorio je u vodeću političku organizaciju jugoslovenske države.

STJEPAN RADIĆ je pokušao da pokrene pobunu hrvatskog naroda 1919, uz saradnju italijanske vlade i njenih skrivenih ustanova. Posle toga je stvarao savez sa krugovima oko generala Sarkotića u Austriji. Težio je da Hrvatsku pretvori u seljačku samostalnu republiku.

Sve srpske političke organizacije su pogrešno ocenjivale da je agrarni program te stranke bio vitalni sok koji je od nje stvorio glavnu političku snagu.Toje više bila agrarna retorika, nego neki koherentan program. Stranka je postala osnovni instrument prerastanja hrvatskog nacionalnog pokreta, od dotadašnjeg elitnog tipa  u njegov masovni tip. To se nije moglo uraditi pre proglašenja demokratskog ustava, koji je dao mogućnost da se nacionalna ideologija, bez obzira na političku formulaciju njenih istorijskih ciljeva, predstavi kao glavna obaveza svih katoličkih vernika.

Antun Radić, brat Stjepanov i jedno vreme ideolog stranke, sam je ocenjivao pre 1914. da se katolici u Bosni i Hercegovini ne osećaju delom opšte hrvatske nacije, bez obzira na to što ih je duh verske netolerancije odvajao od pravoslavne i muslimanske braće. Sam Stjepan Radić je nešto slično pre toga govorio i za Slavoniju. U jednom delu o bosanskim muslimanima 1910. Antun Hangi veli da se katolici ne osećaju Hrvatima. Katolička crkva je bila glavni korisnik uspeha stranke braće Radića, iako je pokušavala da njen uticaj suzbije u narodu pokretanjem jedne Pučke seljačke stranke, ili još pokornije podtežačkim nazivom.