KONTINUITET SRPSKIH NARODNIH OBELEŽJA: Nacionalni identitet stanovništva severozapadne Boke

Ali je, čini se, ne samo po mome mišljenju, kao tzv. mala studija slučaja, zanimljiva stoga što obrađuje jedan periferni prostor Boke, na krajnjem sjeverozapadu, upravo stoga što je taj prostor, takoreći nedavno, i administrativno pripojen Boki. Taj prostor je bio predmet interesovanja mnogih istoričara, njegov međunarodno-pravni položaj, nastajanje kao tampon zone u razgraničenjima između Dubrovačke republike i mletačkih teritorija u Boki. Ali čini se nije bio zanimljiv za studije "bokeljologije".

U najkraćem, prostor sjeverozapadne Boke, geografsko-istorijski i demografski, jasno je odrediv, kao značajan dio područja sadašnje opštine Herceg Novi, koje zauzimaju Kruševice i Sutorina, a to su: dvije katastarske opštine, dvije pravoslavne parohije, dvije orografski različite zone, jedna je prigorska a druga primorska, pri čemu je kruševička-prigorska veća, a sutorinska-primorska mnogo manja. Ove dvije opštine/parohije su, nekada, zajedno činile samostalnu političku opštinu Primorje u sastavu sreza Trebinje u BiH.

Od Morejskog rata i Mletačko-turskog razgraničenja nakon Karlovačkog mira (1700), Kruševice i Sutorina su pripadale Turskoj carevini, kasnije teritoriji Bosne i Hercegovine pod austrougarskom okupacijom (1878) i aneksijom (1908), odnosno srezu Trebinje u Kraljevini Jugoslaviji, sve do ustrojstva i promjena međurepubličkih granica nakon Drugog svjetskog rata, odnosno ratne i poratne nacionalne i socijalne revolucije.

Poslije Karlovačkog mira (kojim je završen Morejski rat), razgraničenje mletačkih i turskih teritorija u Boki izvršeno je tzv. linijom Grimani koja je precizno opisana u Protokolu o razgraničenju (1700/1701). Na zapadnoj strani, ranija dubrovačko-turska granica je ostala nepromjenjena (to je i današnja granica Crne Gore sa Hrvatskom). Ali, na jugoistočnoj strani, postavljena je nova mletačko-turska granica, odnosno "linija Grimani".

TA GRANICA SE PRUŽALA od morske obale na Igalu, pored današnje benzinske pumpe (i danas tu stoji granični kamen), uz Mojdež na Spasov krst, razdvajajući Miljeviće i Svrčuge, dalje između Bjelića i Gojkovića, uz Dobrašticu, preko Vratla, iza planine Subre, na prevoj Pećavorje, i dalje prema Krivošijama i Risnu.

Zanimljivo je kako su obilježavane tačke na toj liniji. Krećući se od morske obale prema kopnu, granične tačke su obilježavane, urezivanjem znakova na tvrdom kamenu stancu, tako da teritorija sa lijeve strane (obilježena polumjesecom) ostaje "Visokoj Imperiji" (Turskoj), dakle Hercegovini, a prostori sa desne strane (obilježeni krstom) ostaju "Presvijetloj Republici" (Mletačkoj), odnosno Boki. Između ove dvije granične linije nalazila se enklava turske teritorije (tampon zona), koju su činili prostori dvaju velikih seoskih opština, Sutorine i Kruševica. Kuriozitet ove "linije", koja je odolijevala mirovnim rješenjima i međunarodnim ugovorima na mnogim istorijskim kongresima i konferencijama, a koja je prvobitno činila granicu između (turske) Hercegovine i (mletačke) Boke, upravo je u sljedećem:

- Ova enklava ostaje Turska i poslije propasti Mletačke republike, dakle poslije Bečkog kongresa (1815) kada je Austrija preuzela mletačke teritorije u Boki; - "linija Grimani" ostaje kao administrativna granica i poslije Berlinskog kongresa (1878) kada je Austro-Ugarska okupirala, odnosno i poslije 1908. kada je i anektirala Bosnu i Hercegovinu;

- Granica ostaje i poslije Versajskog ugovora (1919) i stvaranja južnoslovenske države (Kraljevine SHS), dakle Kruševice i Sutorina i dalje administrativno-upravno pripadaju Hercegovini, a ne Boki; - poslije 1929. godine, kada su u Kraljevini Jugoslaviji stvorene banovine, ove dvije knežine (takođe i dvije pravoslavne parohije) Sutorina i Kruševice, činile su jednu posebnu opštinu - Primorje, u sastavu Sreza Trebinje, u Hercegovini.

* * * * * * * * *

KRUŠEVICE I SUTORINA DELILE SUDBINU HERCEGOVINE

DVA SEOSKA PODRUČJA, Kruševice i Sutorina, zajedno čine više od trećine teritorije današnje opštine hercegnovske, kao dvije posebne katastarske opštine, faktički su (mada je i ranije bilo inicijativa za promjenu upravne nadležnosti i nekih administrativnih promjena), tek su u novoj državi poslije 1945. izuzeta iz tzv. hercegovačke granice i pripojena hercegnovskoj opštini u tadašnjoj NR Crnoj Gori.

Što se tiče crkvene administrativne podjele, ove dvije parohije (Sutorina i Kruševice) su i nadalje ostale u Protoprezviteratu trebinjskom Eparhije zahumsko-hercegovačke.

Kako se vidi, danas prostor sjeverozapadne Boke, u geografsko-istorijskom smislu, čine dvije katastarske opštine u sastavu lokalne samouprave opštine Herceg Novi. To su k. o. Bajkove Kruševice i k. o. Sutorina. Treba napomenuti da u orografsko-položajnom pogledu, postoje jasne razlike između ova dva područja: dok je Sutorina primorski kraj koji izlazi na morsku obalu, Kruševice su prigorski ili priplaninski kraj, naslonjen na južne padine planine Orjen. Ove prirodne karakteristike su kasnije bitno uticale i na demografska kretanja. Dakle, u novijoj istoriji, Kruševice i Sutorina su dijelile sudbinu Hercegovine, i pod viševjekovnom otomanskom i mnogo kraćom austrougarskom upravom, sa administrativno-upravnim sjedištem u Trebinju. Upravna pripadnost Hercegovini uključuje i period nakon raspada austrougarske monarhije i doba južnoslovenskog ujedinjenja, kada su takođe, kao opština Primorska, faktički sve do kraja Drugog svjetskog rata administrativno pripadale srezu trebinjskom.

KATASTARSKA OPŠTINA Kruševice, po površini (66 km kvadratnih) je najveća u političkoj opštini Herceg Novi (28% njene teritorije). Katastarska opština Sutorina po površini je mnogo manja (oko 19 km kvadratnih) te čini oko 8 odsto današnje teritorije opštine Herceg Novi. Očigledno je, teritorija nekadašnje opštine Primorje, koja je poslije rata i revolucije izuzeta iz sreza Trebinje i pripojena H. Novom, čini više od jedne trećine (36%) površine današnje opštine hercegnovske. Iako je Sutorina možda samo medijski mnogo poznatija nego Kruševice, naročito u vezi sa "pričama" o promjeni granica, najčešće se to, čak i od strane akademskih istoričara, nepotpuno pa i pogrešno predstavlja. Naime, ovaj dio prigraničnog pojasa današnje države Crne Gore prema Republici Srpskoj (BiH), čine upravo Kruševice (kao prigorska katastarska opština), dok se Sutorina kao primorski prostor, katastarski (zemljišno) uopšte ne dodiruje sa teritorijom Republike Srpske (!). Slikovitije, ni novi magistralni put H. Novi - Trebinje, nigdje ne dodiruje katastarsku teritoriju Sutorine.

Osnovni izvori građe za ovaj prilog, bili su službeni rezultati popisa stanovništva, i to u pet (po nekima čak osam) različitih država. Na ovom prostoru, u periodu dugom blizu stoljeće i po, od Berlinskog kongresa do i poslije referenduma u Crnoj Gori (odnosno od 1879. do 2011) bilo je četrnaest modernih popisa stanovništva: četiri austrougarska, devet popisa u jugoslovenskim državama (dva u kraljevini, šest u socijalizmu, jedan u tranzicionoj državi), do posljednjeg popisa u osamostaljenoj Crnoj Gori.

* * * * * * * * *

TRAJNOST OPREDELjENjA PREMA NACIJI I JEZIKU

SVI DOSADAŠNjI moderni popisi stanovništva pokazuju bitne demografske karakteristika u iskazivanju jezičkih, vjerskih i narodnosnih obilježja stanovništva.

Treba naglasiti da su se rezultati popisa, uvijek odnosili na isti geografski prostor, iste katastarske opštine, odnosno iste crkvene parohije, čije se katastarske granice još od Morejskog rata i Karlovačkog mira, sve do danas praktično nijesu mijenjale.[...]

Prostor sjeverozapadne Boke, odnosno teritorja nekadašnje opštine Primorje, poslije rata i revolucije je pripojen opštini Herceg Novi, i bitno uvećao njenu površinu i bitno izmjenio njen demografski potencijal. Naime, stanovništvo sjeverozapadne Boke, budući da su to bila seoska, demografski tada vrlo vitalna područja, činilo je respektivan dio stanovništva teritorije novske opštine. Nakon "prisajedinjenja" opštine Primorske iz tzv. hercegovačke granice, stanovništvo opštine hercegnovske je uvećano za oko četvrtinu (tačnije oko 26%). [...]

Između popisa 1921. i 1931 u državi su izvršene velike administrativne i teritorijalne promjene. Umjesto sedam pokrajina, uprava u Kraljevini se vrši po oblastima. Jedna od 33 oblasti je bila Zetska, sa sjedištem na Cetinju, koju su sačinjavali okruzi. Zetskoj oblasti nijesu pripadale teritorije bjelopoljskog i pljevaljskog okruga (bili u sastavu Užičke oblasti), kao ni teritorija opštine Primorje (Kruševice i Sutorina, tada u sastavu Mostarske oblasti). Biće, razumije se, prikazani rezultati popisa u poratnoj jugoslovenskoj državi - ili državama (FNRJ, SFRJ, SRJ). Karakterističan je prvi poratni popis stanovništva, 1948. godine, učinjen sa zadatkom da prikaže promjene nastale pod uticajem rata i revolucije (1941-1945).

Važno je istaći da je popis 1948. bio prvi popis stanovništva u kojem su, u tadašnjoj "popisnoj geometriji", Bajkove Kruševice i Sutorina popisane van teritorijalno upravnog sastava BiH, odnosno po prvi put u sastavu NR Crne Gore. [...]

POPISI STANOVNIŠTVA su, nesumnjivo, vrlo ozbiljni društveni poduhvati. Sadržaji popisnica i formulisanje pitanja (a naročito uputstva za upisivanje podataka) mogu se smatrati oficijelnim izrazom preovlađujućih stavova određenog društva o pojedinim često i kontroverznim pitanjima. To se prevashodno odnosi na jezik i pismo, vjeroispovjest i narodnost populacije koja se tako popisuje.

Evo kako to izgleda u novijoj istoriji, na primjeru popisa stanovništva sjeverozapada Boke.

Prvo, u pogledu vjeroispovjesti stanovništva. Kako se vidi iz rezultata austrougarskih popisa stanovništva (od 1879. do 1910), kao i prema popisima nakon južnoslovenskog ujedinjenja, u sjeverozapadoj Boki, odnosno u Kruševicama i Sutorini su živjeli gotovo isključivo pravoslavni hrišćani. U prvom austrougarskom popisu 1879, kada je upisivana i vjeroispovjest (od mogućih: muhamedanci, grko-istočnjaci, rimo-katolici, izrailćani, ostali), svi stanovnici sjevero-zapada Boke, po vjeroispovjesti su popisani kao pripadnici grko-istočnjačke vjere. U drugom i trećem popisu (nešto izmjenjenih opcija), svi stanovnici su upisani kao pripadnici istočno-pravoslavne vjere. U četvrtom popisu 1910, u austrougarskoj statistici se javlja pojam srpsko-pravoslavne vjere; za sve stanovnike Kruševica i Sutorine tada je upisano da su srpsko-pravoslavne vjere.

U Kraljevini Jugoslaviji, na popisu 1921, stanovništvo se moglo izjasniti nešto drugačije nego u austrougarskim popisima, i to kao: pravoslavni, rimo-katolici, grko-katolici, evangelisti, muslimani, izraelićani, neke druge ili bez konfesije. Slično i na popisu 1931. godine. Prema rezultatima poslednjeg popisa 2011, od 240 popisanih stanovnika Bajkovih Kruševica, svi su se po vjeroispovjesti izjasnilo da su pravoslavni.
Drugo, jezik i pismo. U austrougarskim popisima u BiH, u prva tri ispitivala se samo vjeroispovjest, a samo u poslednjem (1910) još i maternji jezik. Pitanje je glasilo:

"Materinski jezik: a) srpsko-hrvatski, b) koji drugi jezik". Pritom je važilo načelo da se "materinskim jezikom smatra onaj što ga je dotični sam priznao" a za djecu koja još nijesu znala govoriti "određivao se materinski jezik po želji očevoj". Rezultati ovih popisa, u službenim izdanjima, štampani su dvojezično, njemački i srpsko-hrvatski, i to latinicom i ćirilicom!

* * * * * * * * *

POPISNA GEOMETRIJA KOMUNISTIČKE CRNE GORE

POPISIMA U KRALjEVINI Jugoslaviji, prikupljani su i podaci o maternjem jeziku: 1921, pored "jezika Srba ili Hrvata", bilo je još 15 jezika (slovenskih i neslovenskih manjina).

U Kruševicama i Sutorini je svima bio isti maternji jezik "Srba ili Hrvata". Uporedo sa "modernim" promjenama nacionalnosti stanovništva, "mijenjao se" i njihov maternji jezik.

U popisu 1948. nije bilo pitanja koja se odnose na maternji jezik (kao ni na vjeroispovjest). Prema rezultatima poslednjeg popisa 2011. godine, u Kruševicama i Sutorini preko 4/5 (80% popisanog stanovništva) govorilo isti- srpski jezik.

Treće, možda najzanimljivije, narodnost stanovništva. Pravoslavni hrišćani, kako u BiH pod austrougarskom okupacijom, tako i u Kraljevini Jugoslaviji do Drugog svjetskog rata, po narodnosti su uglavnom bili Srbi. Tako su se izjašnjavali i stanovnici na području Kruševica i Sutorine. U popisu 1921. nije bilo posebnog ispitivanja narodnosti; narodnost se mogla utvrditi samo posredno, preko podataka o maternjem jeziku i vjeroispovjesti. Popis 1931, formalno je predviđao upisivanje narodnosti, ali nije pružao pravu sliku o narodnosnoj strukturi, jer su sve jugoslovenske narodnosti morale biti iskazane kao jedna, odnosno kao jedina narodnost "jugoslovenska" (po konceptu "integralnog jugoslovenstva"). Zato su samo podaci o nejugoslovenskim (praktično manjinskim) narodnostima precizno iskazane.

Drugi svjetski rat nije bio samo "narodno-oslobodilački", nego je to istovremeno, prema vladajućoj partijskoj ideologiji, bila i nacionalna i socijalna revolucija. To je bilo očigledno već na prvom "postrevolucionarnom" popisu 1948. koji je, zanimljiv i po tome što je u popisnici bilo i pitanje "Narodnost". Ali, suština je bila, ne u obrascu popisnice, nego u Uputstvu za davanje odgovora, sa vrlo sugestivnim objašnjenjem:

"Svako lice upisaće koje je narodnosti npr. Srbin, Hrvat, Slovenac, Makedonac, Crnogorac, Mađar, Šiptar, Rumun i td. Muslimani će staviti Srbin-musliman, Hrvat-musliman, neopredeljen-musliman." Tako je na popisu 1948. gotovo cjelokupno stanovništvo dvaju sela Kruševice i Mokrine (zajedno popisani kao MNO Meteriz) statistički evidentirano po narodnosti kao Crnogorci.

PORED VRLO SUGESTIVNOG uputstva u popisnici za davanje odgovora o narodnosti, odgovori su bili podvrgnuti radikalnoj reviziji. Naime, odgovori koji su davani često nijesu bili predviđeni popisnicom, jer su označavali lokalnu ili regionalnu pripadnost (Bokelj, Dalmatinac, Bosanac) ili pak dvojnu narodnosnu pripadnost (npr. "Srbin-Crnogorac"). Dosljedno uputstvu o reviziji rezultata popisa 1948. godine , "... svi Dalmatinci i Bunjevci su stavljeni u grupu Hrvati; "licima koja su kao odgovor na ovo pitanje stavila Srbin-Crnogorac kao narodnost je uzimana Crnogorac".

Čini se da nema razloga sumnjati u doslednu primjenu Uputstva o reviziji rezultata popisa 1948. godine, (naravno, kao ni svih kasnijih popisa), nezavisno od toga da li su oni koji su se izjašnjavali o svojoj narodnosti (ili oni koji su to upisivali), izjavili da su Bokelji, crticu stavili ispred ili iza riječi Srbin.

Statističke promjene imenovanja nacionalnosti stanovništva, naravno nijesu završene postrevolucionarnim popisom (1948). Naprotiv, poslednji popis (2011) pokazao je znatne reverzibilne rezultate. Naime, tzv identitetski državni program pretvara se u reverzibilni narodnosni proces: npr. iako su 1948. u Kruševicama gotovo svi bili popisani kao Crnogorci, da ne pominjemo promjene i ostale brojne popise, 2011. godine u istom selu, demografski još vitalnom, bilo je 63% Srba. Nažalost, bilo je i oko 10% nacionalno neopredjeljenih. Da li je to bio izraz straha ili osjećaj slobode?

Iz svega rečenog, može se zaključiti da popisi pokazuju istorijski kontinuitet i nepromjenljivost tradicionalnih narodnosnih obilježja: jezik - srpski (srpsko/hrvatski); pismo - ćirilica; vjera - srpsko-pravoslavna (grko-istočnjačka, istočno-pravoslavna); narodnost-srpska (ponekad popisno određivana posredno, prema jeziku i vjeroispovjesti).