RAVNOPRAVNO UJEDINJENJE DVE SRPSKE PROVINCIJE: Boka u nacionalnom preporodu prve polovine 19. veka

Za samo sedamnaest godina, od 1797. do 1814. godine, Boka je promenila pet gospodara i njihovih uprava. Mirom u Kampoformiju (1797) Napoleon je venecijanske posede Istru, Dalmaciju i Boku predao Austriji - prestala je da se vijori "zastava Sv. Marka koja se vijala 376 godina u Kotoru i Boki". Lazar Tomanović ističe "da je Bokeljima pod mletačkom vladom kroz četiri vijeka već u krvi bila prešla skoro potpuna sloboda. Razne opštine bokeške bile su se razvile u toliko zasebnih republika, surevnjivih do krajnosti između sebe. Osjećaj individualnosti razvio se i između sela pojedinih do najvećeg stepena /.../ Ta individualnost ide tako daleko, da skoro svako selo ima svoj osobiti naglasak u govoru, a u njekoliko i svoju različitu narodnu nošnju".

Radikalni politički potresi početkom 19. veka izazvali su duboke promene i u društvenom organizmu Boke - od političkog osvešćivanja i promena u socijalnoj strukturi do izmena u privrednom i kutlurno-verskom životu, praćenih demografskim opadanjem i iseljavanjem. Izvesno buđenje stiglo je sa francuskom upravom 1806-1813/14, a kasnije sa jačanjem nacionalnih pokreta četrdesetih godina 19. veka. Ne treba gubiti iz vida opštepoznatu činjenicu da se mali narodi, a naročito balkanski često bili pioni "na šahovskoj dasci krupne evropske politike".

Suočena sa teškim političkim i ratnim iskušenjima od mira u Kampoformiju (1797) do Bečkog kongresa (1814/15), Boka je u periodu Svete alijanse, od 1815. do 1848. godine, živela bez ratnih potresa. Epoha prividnog evropskog mira, donela je, pod austrijskom upravom, nove političke, privredne i kulturno-religiozne izazove. Svest o sebi i svojoj samosvojnosti Boka je tokom prve polovine 19. veka najjasnije izrazila kroz dva istorijska događaja: Skupštinom u Dobroti 29. oktobra/10. novembra 1813. godine i Odgovorom bokokotorskih opština sa Skupštine u Prčanju Hrvatsko-slavonskom saboru u Zagrebu 13/25. juna 1848. godine.

PRVA AUSTRIJSKA vladavina nad Bokom 1797-1806. godine donela je, osim pometnje prouzrokovane odjecima sa evropskih ratišta, jedino jačanje uloge Katoličke crkve na Jadranskom primorju. Austrijska vlada je u leto 1798. naredila "da pravoslavni Dalmatinci moraju svetkovati sve latinske praznike". Istina, pravoslavni Bokelji su sve do 1810. godine bili potčinjeni cetinjskom mitropolitu. Vladavina cara Franca (Franja) od 1792. do 1835. godine bila je prožeta duhom snažnog verskog prozelitizma koji će se naročito ispoljiti posle 1815. godine. Od 1792. do 1806. vladao je kao Franjo II, poslednji car Svetog rimskog carstva, da bi se 1806. odrekao te titule. Dve godine pre odricanja, 1804. preuzeo je (kao Franjo I) titulu naslednog cara Austrije.

Boka Kotorska je početkom 19. veka sa Budvom i Paštrovićima imala oko 40.000 stanovnika. Nesumnjivo je da je krajem 18. i početkom 19. veka zbog ratnih događaja došlo do opadanja privredne moći Boke. Prema Niku Lukoviću Bokelji su 1797. godine imali 300 brodova od kojih su mnogi, radi odbrane od gusara, bili naoružani sa većim brojem topova. Imali su trgovačke kuće u Trstu i Veneciji: porodice Verona i Florio iz Prčanja imali su trgovačke kuće u Korintu i Tebi preko kojih su uvozili grčki sir i ulje, porodice Tripković i Ivanović iz Dobrote kuće u Draču radi nabavke duvana i u Valoni radi nabavke crne smole, a porodica Luković na Krfu radi nabavke ulja. Niko Luković tvrdi da se broj bokeljskih brodova smanjio za četrdest, iako neki drugi podaci ukazuju da nije došlo do radikalnijeg opadanja flote i da je Boka čak 1805. godine imala ukupno 396 brodova.

* * * * * * * *

FRANCUZI UNOSE DUH LIBERALIZMA I GRADE PUTEVE

U POLITIČKOM POGLEDU Boka Kotorska je za vreme prve austrijske vladavine "smatrala (se) posebnom pokrajinom (provincijom) i administrativno nije bila potčinjena Namestništvu u Zadru", ali je Beč, i pored tolerisanja starih autonomnih privilegija, od početka ispoljavao centralističke težnje. Bilo je razlika u političkim orijentacijama stanovništva Boke: pravoslavni Bokelji su u takvim okolnostima upirali svoje poglede prema Cetinju, dok su katolici bili više okrenuti Beču, priželjkujući dolazak austrijskog generala Rukavine. U jednom opisu Boke Kotorske s početka 19. veka koji se čuva u Biblioteci Pomorskog muzeja u Veneciji stanovništvo je prikazano na sledeći način: "Stanovništvo broji oko 40.000 ljudi podijeljenih u tri klase: plemića, trgovaca i kmetova. Najveći dio stanovništva ispovjeda pravoslavnu vjeru ali katolici su bogatiji".

Posle poraza Austrije i Rusije kod Austerlica 1805. godine, mirom u Požunu (Bratislavi) 26. decembra 1805. Austrija se odrekla svih teritorija u Italiji i na jadranskoj obali.

Oduzete mletačke posede Napoleon je priključio novostvorenoj Kraljevini Italiji.

Zaposedajući Istru, Dalmaciju i Boku Kotorsku Napoleon je uveliko stvarao pretpostavke za dalji prodor prema Balkanu. Rusija je pokušala da se suprotstavi francuskoj ekspanziji na Balkan: početkom 1806. godine istočno Sredozemlje i Jadran su postali pozornica sukoba između ove dve sile. Ruski car Aleksandar I nazvao je Boku "jedinom pozicijom koja bi mogla da zaustavi francuske napore protiv Istoka". Ruska eskadra pod komandom viceadmirala Dmitrija Senjavina stigla je na Krf januara 1806. godine sa zadatkom da čuva Jonska ostrva, Peloponez i celu Grčku od upada Francuza, a marta iste godine ušla je u Jadran i zajedno sa Crnogorcima i Bokeljima zauzela Kotor i uspostavila blokadu dalmatinske obale na kojoj su se već nalazili Francuzi.

PO NAREDBI VICEADMIRALA Senjavina u Bokokotorski zaliv je pre njega, 16/28. februara 1806. godine, ušla grupa brodova pod komandom kapetana bojnog broda Henrika H. Bele.

Političku pripremu ove operacije obavili su prvo ruski general-major Marko Ivelić (rodom Srbin iz Risna u ruskoj službi od 1769) a potom i diplomata Stefan A. Sankovski.

Sankovski je sredinom februara 1806. godine obnarodovao da će stanovništvo Boke zadržati sve ranije povlastice i prava "kao pod bivšom mletačkom vladom", dodajući nešto kasnije, juna 1806, izričitu ravnopravnost obeju veroispovesti. Dva dana posle ulaska ruskih brodova Sankovski i mitropolit Petar I Petrović Njegoš objavili su na brodu "Azija" da stanovništvo Boke Kotorske prelazi "pod pokroviteljstvo i čak podanstvo njegovog imeratorskog veličanstva". Boka je u tom trenutku za Rusiju bila važna i zbog mogućeg uspostavljanja veze sa Hercegovcima i Karađorđem. Izvori svedoče da je iskrcavanje 140 ruskih mornara na obalu dočekano plotunima i dizanjem andrejevske zastave na kotorsku tvrđavu. Ruska i crnogorska vojska su zajedno sa Bokeljima uskoro uspele da zauzmu celu Boku Kotorsku. Od februara 1806. do avgusta 1807. godine Boka se nalazila pod ruskom upravom: Sankovski je postao civilni upravnik a general-major Musin-Puškin vojni komandant. Ruska vojska je zajedno sa Crnogorcima i Bokeljima, 9-22. decembra 1806. godine, zauzela ostrva Korčulu i Brač. Mir u Tilzitu 25. juna/7. jula 1807. godine bio je "prelomna tačka u balkanskoj politici Rusije" - ona je izgubila sve pozicije koje je gradila od 1789. godine. Tri dana posle mira u Tilzitu Aleksandar I je naredio Senjavinu da Boku Kotorsku i Jonska ostrva preda Francuzima i sa eskadrom krene prema ruskim obalama.

Francuska uprava u Boki trajala je od 1807. do 1813. godine iako je francuski general Gotije predao Kotor početkom januara 1814. godine. Nesporno je da je francuska administracija na čelu sa Vičencom Dandolom, a potom Marmonom i Bertranom, unela duh liberalizma i niz novosti u oblasti privrednog i društvenog života: isušivanje močvara, izgradnja puteva, podsticanje gajenja krompira, strogo čuvanje šuma i pošumljavanje krševa, suzbijanje stočnih bolesti i druge mere.

* * * * * * * *

IDEJE O STVARANjU SLAVENO-SRPSKOG CARSTVA

U KOTORU ZA VREME francuske uprave delovala je Slobodna zidarska loža povezana sa Velikim Orijentom Francuske. Razume se da su u njoj glavni bili Francuzi ali kao starešina se pominje i Spiridon Šutović. Među pedesetak i više članova Bokelja pominju se Rafo Ivanović, knez iz Dobrote, Đorđe Lazarević, knez iz Grblja, Andrija Tripković, kapetan u Dobroti, Stanko Sagić iz Paštrovića i drugi. Sedište lože bilo je na Trgu Sv. Trifuna u kući kneza Bezkućija: po povlačenju Francuza uništene su prostorije lože, ritualni predmeti i arhiva. Francuska uprava je ističe Ekmečić "učinila istorijski kraj srednjovekovnoj primorskoj opštini sa starim statutima".

Katolički kler je bio "u apsolutnoj većini odlučan protivnik francuskih upravljača" videći u njima "jakobince" i "bezbožnike".

Francuska uprava je donela crkvenu organizaciju pravoslavnih Srba u Dalmaciji. Pre nego što je 1809. godine proglasio formiranje Ilirskih provincija, Napoleon je 1808, u duhu slobode veroispovesti i ravnopravnosti vera, proglasio i jednakost pravoslavne crkve: pravoslavni Srbi su u Šibeniku dobili svoju episkopiju, konzistoriju (duhovni sud), sjemenište i četrdeset parohija sa godišnjom pomoći od 30.000 lira. Za dalmatinskog episkopa imenovan je 1810. godine Venedikt Kraljević čijoj eparhiji je pripojena i Boka sa posebnim vikarijatom (sedište eparhije preneto je 1841. godine iz Šibenika u Zadar).

Krajem marta 1810. arhimandrit manastira Krupe Gerasim Zelić imenovan je za generalnog vikara za Boku. Austrijska vlast ga je smatrala opasnim protivnikom: po naređenju dalmatinskog namesnika generala Franja Tomašića Zelić se krajem jula 1820. javio austrijskom kancelaru Saurau koji mu je saopštio: "Zapovidio je Car da stojiš u Beču i da se učiš metodu austrijskom". Ostao je konfiniran u Beču tri godine, a zatim do kraja života u Budimu. Kasnije, 1869. godine, osniva se Bokokotorska eparhija (počinje sa radom 1871), da bi 1873. obe eparhije bile izdvojene iz Patrijaršije u Sremskim Karlovcima i pripojene Bukovinskoj mitropoliji u Černovcima.

NAPOLEONOV PORAZ u pohodu na Rusiju doveo je i do poraza francuskih trupa u Boki.

Veliku pomoć u novcu i oružju Crnogorcima i Bokeljima pružila je engleska eskadra pod komandom admirala Frimentla. Artiljerija sa engleskih brodova ubrzala je odlazak Francuza iz Boke i prelazak velikog dela bokeljskih opština (osim Kotora) u ruke Bokelja i Crnogoraca. Time su stvoreni preduslovi za održavanje poznate Skupštine u Dobroti, 29. oktobra 1813. godine, čija je odluka o ujedinjenju Boke i Crne Gore bila samo jedan korak u procesu očekivanog šireg srpskog oslobođenja i ujedinjenja. Početak Srpske revolucije u Šumadiji 1804. godine odjeknuo je i u Boki... Trgovac iz Trsta Tomo Milinović, rodom iz Morinja, postao je, lijući topove, Karađorđev topčibaša, dok se Joko Subotić iz Risna sa petnaest zemljaka priključio Karađorđevoj vojsci kod Sjenice 1809. godine. Pominju se i drugi Bokelji u Karađorđevoj vojsci kao što su Đuro Živković i Marko Mitrović iz Paštrovića. Sredinom 19. veka veliki brod na jedra kapetana Ilije Risovića iz Herceg Novog nosio je ime Karađorđe. Neki Bokelji su učestvovali i u Drugom srpskom ustanku.[...] Zbog sporog i teškog ostvarivanja Karađorđevog nacionalnog programa, crnogorski mitropolit Petar I je došao na ideju da predloži "jedno uže rešenje": da se Crna Gora, Boka Kotorska, Hercegovina i Dalmacija objedine u Slaveno-srpsko carstvo, sa prestonicom u Dubrovniku na čelu sa ruskim carem i crnogorskim mitropolitom kao namesnikom.

* * * * * * * *

BOKA POSTAJE OGROMNA AUSTRIJSKA TVRĐAVA

SKUPŠTINA U DOBROTI 29. oktobra / 10. novembra 1813. godine (dva kilometra od još uvek opsednutog Kotora) bila je izraz oslobodilačke misli Bokelja, Crnogoraca i Brđana ispoljena u trenutku kratkotrajnog oslobođenja. Dobrotsku konvenciju, kako neki autori nazivaju odluku o ujedinjenju Boke Kotorske i Crne Gore potpisali su u ime Boke predstavnici svih šesnaest bokeljskih opština, uključujući i Budvu, Maine, Brajiće, Pobore i Paštroviće, a u ime Crne Gore i Brda mitropolit Petar I i guvernadur Nikolaj Radonjić. U odluci se ističe da će "dvije susjedne provincije" zaklinjući se uzajamno Gospodom Bogom "biti vjerne i svagda i svakom slučaju i događaju ostati ujedno sastavljene". Njihovi predstavnici izjavljuju da pošto su se stavili "pod visoko i moćno pokroviteljstvo triju saveznih država Rusije, Austrije i Velike Britanije", ako bi "igda političke prilike prinudile jednu ili drugu provinciju podložiti se jednoj ponaosob budi kojoj od rečenih država, da će obadvije dijeliti istu sudbinu, to jest da će se obadvije podložiti se istoj vladi, uz one pogodbe i s onim povlasticama koje su uživale i koje nadaju se dobiti i unaprijed".

Ubrzo po donošenju odluke o ujedinjenju, Skupština je donela i odluku o formiranju Vijeća dviju pokrajina koje su činili predsednik, potpredsednik, trideset predstavnika Boke i devet predstavnika Crne Gore i Brda. Doneta je i odluka o formiranju Centralne komisije sa funkcijama privremene vlade koju su činili predsednik i po devet predstavnika Boke i Crne Gore i Brda. Predsednik oba tela, koja su odmah po predaji Kotora preseljena u grad, bio je mitropolit Petar I, dok je potpredsednik komisije bio Alviz Visković iz Perasta. Centralna komisija je kao izvršna vlast imala resore za finansije (kasijer je bio kapetan Vicko Ivanović iz Dobrote), za pravdu, javnu bezbednost ("straža") i administraciju. Među zapovednicima straže pominju se serdar Điko Martinović sa Cetinja i knez Jovo Tujković iz Grblja. Vlast Centralne komisije kao privremene zajedničke vlade trajala je nešto manje od osam meseci. Njen rad nije bio jednostavan - kako zbog stalne ratne opasnosti, tako i zbog "unutrašnjih borbi između pojedinih grupa i struja".

NAJKRUPNIJE PITANjE razmimoilaženja bilo je pitanje protektorata: umesto izbora dva izaslanika koji su trebali da saopšte silama zaštitnicama - Rusiji, Austriji i Engleskoj odluku o ujedinjenju Boke sa Crnom Gorom, predstavnici katoličkih opština sa centrom u Perastu težili su prisajedinjenju Austriji, dok su pravoslavne opštine okupljene oko Kotora koje je podržao i ruski pukovnik Nikić bile za pokroviteljstvo Rusije.

Mitropolit Petar I je, videći neslogu oko pitanja pokroviteljstva, bez šire konsultacije, uputio serdara Savu Plamenca ruskom caru Aleksandru I u Pariz moleći za pokroviteljstvo Rusije i potvrdu "sjedinjenja s Bokom i da joj pridruži Konavle sa granicom na Cavtatu".

Predstavnici austrofilske struje pod velikim uticajem dubrovačkog opata Jakova Brunacija, uputili su austrijskom caru Franju I Petra Lukovića s molbom da ih primi u svoje podanstvo - ističući da su Bokelji iskusili njegovu "očinsku i blagu vladu od 1797. do kraja 1805". Austrijski car je primio Lukovića u Trojesu, 22. februara 1814. godine, ističući da je "dirnut izrazima odanosti", obećavši stanovništvu Boke "dokaze svoje očinske ljubavi". U odgovoru ruskog cara mitropolitu Petru I od 20. maja 1814. godine rešenje pitanja Boke saopšteno je na sledeći način: "Mislimo da smo na Vaše zadovoljstvo utvrdili da ta zemlja uđe u sastav austrijske države, pod čijom je zaštitom cvetala /.../ Prema tome pozivam Vaše prepodobije da u opštem interesu ne samo ne smetate posedanju gradova austrijskim trupama, i da se sa svojim hrabrim Crnogorcima vratite u svoju zemlju, nego i da upotrebite svoj uticaj među stanovnicima Boke Kotorske odnosno bezuslovne poslušnosti prema odluci saveznih država, uveravajući ih da će se očuvati njihova prava i privilegije." Austrijske trupe pod komandom generala Todora Milutinovića u skladu sa odlukom Bečkog kongresa okupirale su Boku u periodu od 8. do 12. juna 1814. godine. Tako je Boka, kako zaključuje jedan autor, "postala ogromna tvrđava i važna baza za austrijsku ratnu mornaricu".