SUDBINA SRBIJE JE BILA ZAPEČAĆENA PRE RATA: Šta se krilo iza pregovora o ulasku Jugoslavije u Trojni pakt

U tom smislu su njene trupe ušle u Rumuniju krajem oktobra 1940. Mađarska je pristupila velikom savezu Nemačke, Italije i Japana (Trojni pakt) 20. novembra 1940, tri dana pre Rumunije, a Bugarska 1. marta 1941. Ova žurba je izazvala paničnu reakciju jugoslovenskog političkog vođstva, koje je kasnilo u pregovorima sa Sovjetskim Savezom, a strahovalo se da se vojnička pomoć može očekivati samo od britanskog ekspedicionog korpusa u Grčkoj.

Nekoliko britanskih divizija je došlo u severnu Grčku, ali dalje na jugu od jugoslovenske granice, u vreme kad su Nemci u Bugarskoj već imali 350.000 vojnika.

Jugoslovenska vojska i vlada su vodile suprotnu politiku. Vlada je slala pomoć grčkim snagama, a vojska - preko ministra vojnog Milana Nedića - predlagala pristupanje Trojnom paktu i pripajanje Soluna, kao cenu za to.

Jugoslovenski političari su bili impresionirani snagom Nemačke i samog Hitlera. Za razliku od Musolinija, koga Jovanović Stoimirović opisuje kao čoveka kratkih nogu, glave bez vrata, "s lica monumentalan, s profila, on je jedan strahovito guzat gospodin", Hitlera je opisao kao čoveka velikog znanja, dalekosežnih ciljeva, ali "zdrav nije, nešto morbidno tinja iza svega toga, cele te marcijalne fasade, koja se lako svlači i navlači".

Na vojnoj paradi u junu 1939. princu Pavlu stalno nudi bombone za osvežavanje. Te su ocene unošene u dnevnik, odmah posle ličnog susreta sa dvojicom fašističkih vođa.
IAKO JE princ Pavle smenio Nedića i nije uzimao u obzir Hitlerove zahteve da on formira vladu, podlegao je opštem strahu od rata. Pregovore o pristupanju savezu sa Nemačkom i Italijom tajno je vodio ministar spoljnih poslova. Prvih dana januara 1941. sastao se sa Ribentropom, a zatim i sa Hitlerom. Nemci su nudili Solun Jugoslaviji.

Znatno pre toga je Korošec to predviđao.

Trojni pakt je potpisan u Gracu 25. marta 1941, u vreme kada se po Beogradu šire komunistički pozivi na demonstracije (24. marta). Od januara je u Beogradu delovao Ruzveltov lični izaslanik Vilijem Donovan. Sjedinjene Države još nemaju jedinstven sistem obaveštajne službe, ali deluje jedna "crna dvorana" (Black Chamber), kao zamena za nju. Cilj Ruzvelta i Čerčila je bio da ovom besciljnom avanturom odgode nemački pohod na Moskvu, za vreme dubokih ruskih snegova.

Urednik lista "Politika" Vladislav Ribnikar bio je posrednik između vlade i vođstva jugoslovenskih komunista. Posredovao je i u njihovom učešću u demonstracijama protiv pristupanja Trojnom paktu. Istorijska nauka još nije istražila koliko su ljudi na vlasti i u pojedinim partijama bili obavešteni šta je prava alternativa: da se potpiše, ili odbije Trojni pakt sa nacističkom Nemačkom. Da li su verovali u zvanična obaveštenja da je Hitler pristajao na potpis, uz uslov poštovanja jugoslovenske državne nezavisnosti, da ne zahteva pravo transporta nemačkih jedinica preko jugoslovenskih teritorija i čak razmišlja da Jugoslaviju nagradi preuzimanjem Soluna.

* * * * * * * * *

NEMCI MOTRE NA JUGOSLOVENSKE KOMUNISTE

MILAN Gavrilović, jugoslovenski poslanik u Moskvi, je u razgovoru sa nemačkim diplomatima, u nemačkoj ambasadi, dobio potpuno drugu sliku: nakon Hitlerovog zahteva Cincar-Markoviću i Dragiši Cvetkoviću da Jugoslavija pristupi Trojnom paktu, Gavrilović je 17. februara 1941. izvestio da mu je rečeno: "Primila Jugoslavija zahteve firera ili ne, njena je sudbina zapečaćena. Ako primi, ona još može spasti za Srbiju status Slovačke, a ako ne primi, biće potpuno uništena. Bosna ide Hrvatskoj, i tako postaje sastavni deo italijanskog carstva sa statusom protektorata. Slovenija ide Nemcima. Ostalo se deli između Mađara, Bugara i opet Italijana."

Prema prilozima u delu Miodraga Jankovića i Veljka Lalića (Knez Pavle. Istina o 27. martu, 2007), o ovome je obavešten knez Pavle. Prema tome bi alternativa odbijanja potpisa - prihvatanje Trojnog pakta, značilo da se Jugoslavija i tada rasparčava.
Srbija bi dobila nezavisnost, po statusu Slovačke, a Hrvatska bi, po istom statusu, postala protektorat. Italija se nikad nije odricala svog utopijskog ideala da povrati nezavisnost Crnoj Gori i da Kosmet priključi Italiji. Makedonija bi bila podeljena između Bugarske i Italije. Srbija bi dobila statusnu nezavisnost sa priključenjem dela zemlje do reke Bosne, Mitrovice od Kosmeta i deo prerogativa u upravljanju Banatom. I da mase ljudi na beogradskim ulicama nisu proključale sa uzvicima "Bolje grob nego rob", ishod bi bio isti, ili približan rešenjima koja bi bila poništena od strane pobedničkog saveznika 1945. Osnovna stvar u daljim istraživanjima ovog pitanja jeste oslobođenje naučnika od ideološke predrasude da su za strahote rata 1941. sami Srbi sebi krivi.

Ruzveltov izaslanik Donovan je bio u kontaktu i sa komunistima. Njihove tvrdnje da oni deluju samostalno i da su potpuno nezavisni od stava sovjetske vlade je, od 1937, bila praksa koju su ispoljavale sve evropske komunističke partije. Antikominternski pakt 1937, između Nemačke i Italije, obavezivao je sve vlade da ne dozvoljavaju nesmetani razvoj komunističkog pokreta u svojim zemljama.

S druge strane, bilo je nelogično da se vođstvo jugoslovenskih komunista aktivno uključuje u državni udar protiv sila Osovine, u vreme kad je bio na snazi sporazum o prijateljstvu od 1939. (Molotov-Ribentrop). Nemačka diplomatija je s pažnjom motrila delovanje jugoslovenskih komunista.

Događaje u balkanskoj istoriji, u kojoj su prsti britanske tajne politike bili umešani, istorijska nauka nije istražila, ni pojedinosti oko organizacije i ciljeva državnog udara u Beogradu 27. marta, da se onemogući savez sa silama Osovine i preko noći promeni saveznik u budućem ratu. Posebno je ostalo nerasvetljeno do koje su mere nemački obaveštajci bili upućeni u pripreme državnog udara 27. marta. Njihova publicistika i propaganda je, koristeći usluge nekih preostalih aktera u ovim događajima u Beogradu, stvorila sliku da je državni udar bio deo plana američkog predsednika Ruzvelta da Sovjetski Savez, Turska, Grčka i Jugoslavija stvore jedan savez koji će zaustaviti nemački prodor na Balkan.

* * * * * * * * *

SILE OSOVINE SU ZAZIRALE OD BALKANSKOG OSINjAKA

NACISTIČKA publicistika nije govorila da je cilj zapadnih saveznika, izvođenjem državnog udara u Jugoslaviji, bio da odgode napad na Sovjetski Savez i nemačku armiju ukopaju u dubokim snegovima Rusije, nego o pokušaju da se u Mostaru stvori velika vazduhoplovna baza, preko Dubrovnika i drugih luka doturaju ogromne količine novog oružja. Uvek su u istoriji istorijske nauke tajni planovi i radnje bili najteži zadatak istraživanja, ali je retko to naučno istraživanje bilo vezano za istorijsku sudbinu jednog naroda, kao što je ovde slučaj. Nacistički publicisti su verovali da je puč 27. marta 1941. bio čedo pogrešnog strateškog proračuna američke vlade da sile Osovine ne smeju vojnički da intervenišu u balkanskom osinjaku.

Jugoslovenski komunisti su odigrali značajnu ulogu i u pripremama, kao i izvođenju državnog udara 27. marta 1941. Možda bi bilo ispravno tim datumom početi revoluciju 1941-1945. Iako je sovjetska diplomatija, kao nemački saveznik, formalno zauzimala negativan stav o tome, u razgovoru sa britanskim novinarima i novim kraljevim poslanikom Gavrilovićem, Kominterna je uputila šifrovani telegram generalnom sekretaru jugoslovenske partije, sa "direktivom da se zauzme odlučna pozicija protiv kapitulacije pred Nemačkom".

U analizi odnosa Tita i Staljina, ruski istoričar Anatolij S. Anikejev ("Kako je Tito otišao od Staljina", 2002) navodi savet da se podigne "opštenarodni otpor", sa ciljem uspostavljanja prijateljstva sa Sovjetskim Savezom. Anikejev citira Sudoplatova, da su puč 27. marta organizovale britanska i sovjetska obaveštajna služba. Koristio je, do njegovog upornog istraživanja, nepoznatu arhivsku građu. Bez sumnje će budući istraživači ići i dalje od ovoga.

SKULPTOR Sreten Stojanović je među svojim papirima (Arhiv Srpske akademije nauka) zabeležio podatak da je Mustafa Golubić, tada agent sovjetske obaveštajne službe, a pre 1914. Stojanovićev mladobosanski prijatelj, uoči 27. marta 1941. održao sastanak jednog člana Centralnog komiteta KPJ i srpskih nacionalnih radnika.

Zajednički pripremanje puča u Beogradu 27. marta 1941. bio je prvi istorijski korak u kasnijem savezu zapadnih sila i SSSR-a. Trebalo bi, na osnovu toga, zaključiti da je u tome korenu i glavni istorijski smisao 27. marta 1941. Bio je svesno učinjena žrtva za podsticaj saveznicima do pobede nad nacizmom 1945.

Jugoslavija nije bila spremna za rat, a iznutra je pretila opasnost da će susedne države u njoj lako upaliti građanski rat. Pod oružjem je imala 250.000 vojnika, a do kraja marta mobilisala 600.000. Potpisivanje saveza, bez obzira na to što on nije predviđao okupaciju jugoslovenske teritorije, izazvalo je opšti revolt srpskog naroda. Britanski ljudi u vojsci, četničke dobrovoljačke formacije, komunisti i patriote raznih boja izvode antiratne manifestacije 27. marta.

U noći pre toga izvršen je državni udar i vladu je formirao vazduhoplovni general Dušan Simović. Princ Pavle je bio zbačen, vraćen u Beograd sa puta za Bled i interniran u Keniju. Maloletni kralj Petar proglašen punoletnim, a trajno namesništvo je prestalo da postoji. Hrvatski vođa Maček se pridružio vladi, koja je mislila da će promeniti samo fasadu, bez diranja suštine. Verovatno je i hrvatski vođa bio u kontaktu sa Britancima.

* * * * * * * * *

HITLER SE NAJVIŠE PLAŠIO SRPSKIH ČETNIKA

TROJNI pakt nije otkazan. Pregovori sa Sovjetskim Savezom bi trebalo da dodaju više uverljivosti da Nemci ne reaguju objavom rata. Pakt o prijateljstvu i nenapadanju potpisan je u noći 5/6. aprila, neposredno pred početak bombardovanja prestonice i pošto je jedna nemačka SS formacija iz Rumunije 5. aprila zaposela Sipski kanal, za držanje slobodnog prolaza Dunavom.

Nusret Šehić je vrlo lepo prikazao (1971) pripremu za gerilski rat. Vilijem Donovan je i sam bio u vezi sa jednim američkim autorom o gerilskom načinu ratovanja. Čak je i dopisnik "Tajmsa" izvestio o tome.

Generalštab je 1940. doneo odluku o formiranju jurišnih četničkih bataljona. Pominjanje četnika ne dozvoljavaju hrvatski članovi u vladi. Bila je formirana Vrhovna jurišna komanda, pod zapovedništvom starešina redovnih trupa. Po jedan jurišni bataljon je bio stvoren pri sedištima armijskih oblasti u Novom Sadu, Sarajevu, Skoplju, Karlovcu, Nišu i Mostaru. Generalštab je 1. aprila preimenovao ovu komandu u Vrhovnu četničku komandu. Profesionalni vojnici nisu imali poverenja u četnička udruženja, pa su ih zaobilazili. Sam Hitler je strahovao od ovog načina ratovanja i zbog toga je nastojao da izbegne vojni sukob sa Jugoslavijom. Slao je izaslanika da se unapred sastane sa Kostom Pećancem i pridobije ga.

ZADATAK ovih bataljona je bio da čuvaju armijske oblasti i deluju u pozadini neprijatelja rušenjem mostova i uporišta. Bio je formiran i Sedmi bataljon, a komanda prebačena u selo Samaila kod Kraljeva. Ne može se ustanoviti da je od ovih priprema postojao kontinuitet sa gerilskim ratom nekoliko meseci kasnije. Cela četnička komanda je pala u nemačko zarobljeništvo.

Nemci su napad na Jugoslaviju počeli udarima nemačkih jedinica iz Mađarske i Bugarske, italijanskih jedinica iz Albanije i preko Dalmacije. Dve nemačke armije su raspolagale i sa pet oklopnih i tri motorizovane divizije. Ukupno na Jugoslaviju udara 52 nemačke, italijanske i mađarske divizije. Prema nemačka 484 bombardera i 250 lovaca, jugoslovensko vazduhoplovstvo ima 309 aviona sposobnih i tehnički doraslih za moderni vazdušni rat.

Nemačkim pohodom je komandovao sam Hitler iz jednog voza, koji je danju bio u tunelu, a po noći napolju neposredno uz jugoslovensko-austrijsku granicu. On je sam odredio ciljeve uništenja vitalnih centara jugoslovenske prestonice. Potpuno uništenje Narodne biblioteke je smatrao kao uslov preorijentacije srpske kulture od francuskih na nemačke izvore. Biblioteka je do dna izgorela sa oko 850.000 svezaka. U Beogradu je bilo ubijen 2.271 stanovnik (postoje procene 4.000), sa neuporedivo većim brojem ranjenih. Vlada se najpre povukla na Pale kod Sarajeva, a zatim preko Nikšića pokušavala i uspela da ode za Kairo. Postojao je plan da se potpiše primirje, sa perspektivom da se rat kasnije nastavi iz inostranstva.