ZA OSTVARENJE VELIKIH CILJEVA NEOPHODAN VOĐA: Patriotska, nacionalna i oslobodilačka politička misao

Svoje zahteve za izjednačenjem u pravima Vuk je zadržavao samo u sferi političkih prava čime je bio u nivou liberalne misli Evrope svoga vremena.

Na ekonomskom planu, smatrao je, ljudi ne moraju biti jednaki. Dokaz toga je što se je decenijama upinjao da postane spahija, plemić, u krajnjem vlasnik svoga sela Tršića, vrlo ozbiljno shvatajući tome podobna Miloševa obećanja. Ipak, njegov konzervativizam na tome planu nije bio, kako neki navode, baš u ravni feudalnog mišljenja. Nije li upravo taj isti Vuk žestoko kritikovao Miloša i njegovo, već birokratizovano okruženje što su uzeli monopol na svu trgovinu. Pravo slobodnog privređivanja je takođe opšte pravo, smatra Vuk u sasvim liberalnom misaonom maniru.

Interesantno je da Vuk određuje početak Srpske kao socijalne revolucije tačnije od mnogih naših savremenika koji se bave tom temom. U pismu Hristiforu Obrenoviću on navodi da piše "srpsku istoriju našega vremena, ili, upravo reći, od godine 1791. od kada buna Srpska početak svoj ima" .

Da je Vuk revoluciju poimao kao proces, a ne akt, ukazuje ne samo njegovo nastojanje da utvrdi početak revolucionarnih zbivanja pre 1804. godine, što bi moglo biti i zarad umanjenja uloge Karađorđa u ukupnim zbivanjima, već mnogo više njegovo upinjanje da utvrdi uzroke i naročito da odredi kraj revolucije. O tome on sam kaže:

"Trudio sam se koliko je moguće da doznam pravi uzrok ili kvasac ove bune i njen poslije početak (814 i 815) i ako doživimo još kakav pravi svršetak." Dakle, te 1822. godine Vuk smatra da se pravi svršetak još ne da naslutiti, da je revolucija nedovršena. Ona je zapravo bila nedovršena ne samo kao socijalna, već i kao politička revolucija, budući da vlast nije bila potpuno preuzeta, već samo dovoljno i uslovno. Iako će doživeti 1835. koju mnogi zbog ukidanja feudalnih odnosa na relaciji između pojedinaca smatraju krajem Srpske revolucije, Vuk se nije o tome izjasnio ni tada ni kasnije, iako je očito reč bila o krupnom događaju. Razlog za to bi mogao biti lične prirode jer je Vuk, hoteći da postane feudalac svoga Tršića, bio vatreni pristalica zadržavanja feudalnih odnosa, makar samo na ekonomskom planu.

Interesantno je da danas kada se govori o Srpskoj revoluciji očito nema dovoljno znanja kod nemalog broja onih koji o njoj raspravljaju o tome šta je zapravo revolucija kao ni to da se ona pojavljuje u dva vida - kao politička i socijalna, dok i mnogi oni koji barataju tim pojmovima političke teorije i kad govore o socijalnoj revoluciji koja kao širi pojam obuhvata političku revoluciju, ne uviđaju da jedna socijalna revolucija može da obuhvati više političkih revolucija i da to nije pravolinijski proces. Vuku je to izgleda bilo jasno budući da on govori o više početaka iste bune, to jest revolucije ("i njen poslije početak /814 i 815/ - podvukao DS)".

* * * * * * * * *

POLITIČKA RAZBORITOST U TUMAČENjU DOGAĐAJA

SRPSKA REVOLUCIJA, prema Vukovim zapisima, obuhvata period od tzv. Kočine krajine 1788. kada počinje poslednji tursko-austrijski rat, odnosno 1791. kada se on završava, potom prvu političku revoluciju koja obuhvata Prvi srpski ustanak i prvo preuzimanje vlasti, zatim ceo period priprema za Drugi srpski ustanak, uključiv i neuspelu Hadži-Prodanovu bunu, sam taj ustanak i period ne samo ponovnog uspostavljanja srpske vlasti kao drugu političku revoluciju, već i svo vreme u kome su se zbivale radikalne promene ne samo u sferi politike, već i ekonomskih, kulturnih i uopšte socijalnih odnosa koje su bile izazvane i omogućene političkim revolucijama. Revolucija se može prostorno vezati za oslobođene teritorije kao teritorije kojima dovoljno vlada srpska politička vlast da bi mogla da donosi bitne političke odluke, bivajući time sve samostalnija čime omogućuje sve veće ekonomske i socijalne izmene na tom prostoru.

To što Vuk shvata celu revoluciju, pa i sam njen početak kao rastegljiv procesualni fenomen, spada po dometima u vrh političke misli njegove epohe. Skloni smo da verujemo da tome nije odlučujuće doprinelo Vukovo autodidaktičko teorijsko obrazovanje već njegov phronesis, politička razboritost u posmatranju i analiziranju političkih događaja u kojima je i neposredno sudelovao.

TAKO SE VUKOVA politička misao da očitati u ravni izvorne teorije, poput antičke, budući da reč teorija i ne znači ništa drugo do posmatranje, metodičko istraživanje i utvrđivanje bitnih osobina pojave kao saznajno samouveravanje uma. Što bi rekao Gadamer, kod Vuka smo "dotakli koren onoga što bismo smeli da nazovemo teorijom: gledanje onoga što jeste". Ni kod Vuka, kao ni u antičko doba, nije reč o posmatranju kao pukom gledanju već o spoznaji onoga što stvarno jeste radi šireg i stvarnog dobra.

To objašnjava zašto Vuk i sam početak jedne tako složene i široke pojave kao što je revolucionarno socijalno, ekonomsko i nacionalno oslobođenje ne vidi mehanicistički tek kao jedan "odeliti čas", već kao kraći vremenski period, kao kratkotrajni specifični proces u procesu ukupne revolucije. No, kako i taj kraći period ima svoj početak, na Vuku je bilo da utvrdi i početak početka, u čemu se kolebao. U svakom slučaju, procesualni početak je sa pravom smeštao u period od početka do kraja poslednjeg austrijsko-turskog rata.

* * * * * * * * *

KONCEPT NACIONALNE, MONARHIJSKE PRAVNE DRŽAVE

VUKOVU NAMERU da započne sa pisanjem srpske istorije tamo gde je stao Jovan Rajić završavajući sa događajima iz 1765. godine, ne treba uzimati kao Vukovo opredeljenje za tu godinu kao početak revolucionarnih gibanja u srpskom narodu. Očito je da se radi o nameri da se nastavi stvaranje pisane istorije u standardnom, proznom obliku, budući da je Rajić veoma detaljno opisao zbivanja u poslednjem austrijsko-turskom ratu, a naročito ulogu Srba u njemu i opsadu Beograda u svom obimnom delu "Boj zmaja sa orlovi", ali u stihovima što se Vuku moglo činiti nepriličnim oblikom predstavljanja istorije, iako je i sam, više nego očigledno koristio stihove guslara kao ozbiljne istorijske izvore za sopstveni prikaz istorije srpskog naroda. U svakom slučaju, Vuk je počeo tamo gde je stao Rajić, sa namerom da nastavi pisanje istorije srpskog naroda, doživljavajući to sa pravom kao izuzetno važan nacionalni zadatak. (Potomci će nas inače optuživati što nismo zapisivali šta je i kako je stvarno bilo.)

Reč buna je za Vuka nazivnik za sva violentna, politički obojena insurektivna kolektivna zbivanja od nemira do revolucije. Stoga on ovaj izraz najčešće koristi kao sinonim za revoluciju, ali takođe, iako mnogo ređe koristi i reč revolucija da označi Srpsku revoluciju. Pobuna je pak nešto što se sadržajno može kretati u rasponu od ličnog do kolektivnog protesta i ne mora imati politički karakter.

VEROVATNO je da se Ranke konsultovao sa Vukom kada je svom spisu Srpska revolucija davao naziv, budući da je spis u velikoj meri nastao na osnovu građe koju je prikupio i dao mu Vuk. Uopšte, Vuk je više bio za korišćenje stranih reči, "tamo gde im je i mjesto, gđe ih posve razumiju", dakle u inostranstvu što se da videti i iz njegove inostrane prepiske korespodencije, dok je bio za upotrebu naših reči, poput reči buna, u našem miljeu, smatrajući sa pravom da je prevashodna uloga reči da pojasne, a na da zamagle naše predstave o nekoj stvari ili događaju.

Vukov koncept države je nacionalna, monarhijski ustrojena pravna država koja je utemeljena na ključnim principima liberalne misli. Taj koncept je samo krnjilo njegovo sebično zalaganje za sopstveni plemićki status i ekonomski položaj feudalca. To što je Vuk možda verovao da će biti dobar spahija (zbog čega je verovatno i slikao sve spahije u izrazito pozitivnom valeru, dok je sve druge turske feudalne položaje generalno ocrnjivao i tu u oba slučaja ispao krajnje neobjektivan), ne opravdava ga ni najmanje.

Njegovim seljanima bi pravoslavni spahija bio težak namet na ekonomsku slobodu, kao što je i Miloš bio ne samo ekonomski, već i teret na slobodi sveukupnog naroda.

* * * * * * * * *

NEOSTVARENE VIZIJE O PROSVEĆNOM VLADARU

PRED VUKOM je stajao težak zadatak, kao i pred drugim mislećim Srbima njegovog vremena, a posebno krajem dvadesetih i početkom trideseti godina 19. veka, da utvrdi ne samo šta su srpske teritorije već i ko sve pripada srpskom narodu. On je taj problem, sasvim logično rešavao pomoću identifikacije jezika kojim stanovništvo nekog kraja govori, ali ne samo na taj način, jer je bio svestan manjkavosti monokauzalnog određenja nacije. Iako je u vremenu kada su države koje su stale nicati po Balkanu počele kidati i komadati davno zavojevane delove Turskog carstva, tražio da i Srbija koristi isti princip ("Kad Grci ištu Tesaliju, Albaniju i Epir, i ja bi iskao Bosnu i Ercegovinu i Bugarsku do Kodža Balkana: to je sve upravo srpsko, a oko Skadra ćemo se poslije sa Grcima tući, jer nije pravo da oni imaju toliko mora, a mi nigđe ništa.") Vuk nije bio zagovornik obnove Dušanovog carstva. Kopitar mu je čak zbog toga i zamerio ("Trebalo bi da se na konju popnete na Balkan i da mislite na Dušana Silnog".). Vukova vizija teritorijalnog obuhvata srpske države je sezala "od Lima do Bugarskog Timoka, i između Save i Dunava i Balkana (iza Prištine)".

Za ostvarenje tih i drugih ciljave srpskom narodu je bio potreban vođa. Nema sumnje da Vuk nije sporio poziciju nacionalnog vođe Milošu Obrenoviću, iako je u mnogo čemu bio nezadovoljan njegovim vladanjem. Smatrao je da je knjaz popravljiv, osobito ukoliko se prosveti ili bar opismeni i, kao što znamo, usrdno je, ali uzaludno radio na tome.

NjEGOVA IDEJA o prosvećenom vladaru u Srbiji tada nije našla svoj materijalni odjek.

Niko naprosto nije bio tada vođa kakav je po Vukovom mišljenju trebao Srbiji. A Vuk je vođu zamišljao ne samo kao prosvećenog, već i kao čoveka doraslog istorijskim nacionalnim zadacima. Ipak, kao što iz njegovih kritika znamo, nije zapao u grešku kulta vođe. Osim toga, tražio je i šire uzroke za nepostojanje onakvog vođe kakvog je zahtevala istorijska situacija. Kada narod ima veliku viziju u njemu se onda rađa i veliki vođa, sposoban da izvrši taj zadatak. Male vizije zahtevaju vođe malog formata, smatra Vuk. Kao čovek veoma blizak Vuku i njegovim pogledima, Kopitar to slikovito predstavlja parabolom o potrebi da se Srbi popnu na Balkan i da tada misleći na Dušana Silnog i njegovo carstvo, prošire svoju usku viziju države. "Tada", kaže Kopitar, "možete i vi doći do nekog Karla Velikog", očigledno aludirajući na nemanje velikog vođe i velike vizije države kod Srba.

Sve u svemu, može se reći da je Vukova politička misao bila izrazito patriotska, bitno rukovođena nacionalnooslobodilačkim interesom. Uticaj liberalne ideologije se u njegovoj misli ogleda u zahtevima za vladavinom prava i prosvećenim, demokratskim vladarom, a talog konzervativne svesti u njegovom zalaganju za političko i nacionalno, a ne i ekonomsko oslobođenje srpskog naroda. Ako je ponegde u sprovođenju svojih političkih ideja i nakana i preterao, Vuk se u duhu tolerancije za koju se iskreno zalagao, već i savremenicima i nama izvinio skromno i jezgrovito rečima "oprostite mojoj rodoljubivoj želji i revnosti". Time je zapravo rekao sve o svojoj političkoj misli i delu.