ZATVOR I PROGONSTVO ZBOG SUPROTSTAVLJANJA REŽIMU: Čovek koji je život posvetio idejama razvoja sela i zadrugarstva

Šta više, već su njegovi počeci bavljenja naukom bili briljantni. Uz to, njegovi politički i naučni pogledi su u potpunosti korespondirali za sve vreme njegovog političkog angažmana. To nam potvrđuju i obe njegove doktorske disertacije. Prva Jovanovićeva disertacija je urađena na temu "Optimalni prinos radničkog rada" (Le rendement optimum du travail ouvrier), i u velikoj meri je posvećena razmatranju borbe radničke klase za svoja prava koja proističu iz rada, kao i kritici gledišta na to pitanje vodećih buržoaskih teoretičara toga doba, a druga njegova disertacija je urađena na temu "Moderni stimulansi radnikovog rada" (Les stimulants modernes du travail ouvrier).

O impresivnom početku njegove naučne karijere svakako da svedoče podaci da je u jednom danu odbranio obe doktorske disertacije na Univerzitetu Sorbona u 28. godini života, sa najvišom ocenom i da je jedna od njegovih disertacija dve godine kasnije nagrađena od strane Francuske akademije nauka kao izuzetan naučni rad. Bio je ujedno i prvi Jugosloven koji je stekao francuski državni doktorat. Po povratku u zemlju 1923. godine, nakon kratkog rada u Ministarstvu finansija postaje 1924. godine docent na Pravnom fakultetu u Beogradu, a nakon izbora u zvanje vanrednog profesora i šef katedre za ekonomske nauke.

To je ujedno vreme u kome se on aktivno uključuje u politički život mlade i nestabilne jugoslovenske države koja je od svog nastanka pa sve do nestanka bila u permanentnoj političkoj krizi.

AKO BI SE U NAJKRAĆEM hteo definisati njegov glavni politički ideal moglo bi se reći da je to agrarni socijalizam zasnovan na načelima socijalne demokratije primenjenim prvenstveno na selo i na njegov savez sa gradom, kao modelom bonum commune kojim se prevazilazi dosadašnji sukob grada i sela kao sukob bogatih i siromašnih, vladajućih i onih koji nemaju vlast i moć.

Iako se u literaturi mogu naći navodi da je Dragoljub Jovanović tek po povratku u Jugoslaviju počeo da se bavi seljačkim pitanjem, on je već 1918. u Francuskoj kao student sačinio za Središnje udruženje srpskih studenata u Francuskoj, čiji je bio član, program koji se tiče obnove ratom razorene zemlje u kome je centralno mesto namenio agrarnoj politici, razvoju sela i zadrugarstvu . Već tada se zalaže za očuvanje sitnog poseda čemu će kao ideji ostati trajno veran i zbog toga imati nemale probleme po dolasku komunista na vlast.

U međuratnom periodu zalagao se za preraspodelu zemlje siromašnim seljacima i za zadrugarstvo oslobođeno od državnog tutorstva svake vrste, ali sa velikim pravima seljaka na finansijsku pomoć od strane države kako bi se očuvao sitni privatni posed koji je po njemu jedini garantovao ne samo razvoj sela i poljoprivrede, već i ostanak ljudi u agrarnim područjima kako ona ne bi vremenom opustela. Država je po njemu samo glavni organizator ukupnog privrednog, što po njemu uvek znači i poljoprivrednog života, njegov inicijator i pomagač, ali ne i opšti nadzornik. U državnim rukama treba da budu samo teška industrija, spoljna trgovina i nadzor nad preradom strateških sirovina. Umesto favorizovanja krupne industrije i bogataša, potrebno je bilo po Dragoljubu Jovanoviću akcenat u organizovanju privrednog života staviti na poljoprivredu, zanatstvo i sitnu industriju.

* * * * * * * *

OTVORENO SUPROTSTAVLjANjE DIKTATURI KRALjA ALEKSANDRA

PORESKI SISTEM po Dragoljubu Jovanoviću trebalo je da bude takav da izrazito stimuliše male proizvođače, što je podrazumevalo da bogati treba da plaćaju daleko veći porez radi ostvarivanja načela socijalne pravde. Seljake koji su zaduženi kreditima treba po njemu osloboditi svih dugova jer je u pitanju investicija koja sa sobom mora da nosi rizik za investitora, a ne za seljaka. Bio je izričito protiv prodaje preduzeća, rudnih bogatstava i zemlje strancima.

Argumente za takav sistem ustrojstva društva bazirao je na činjenici da je Jugoslavija u to vreme bila izrazito poljoprivredna zemlja i da su seljaci činili skoro 90% njenog stanovništva. [...] Nerešeno agrarno, nacionalno i radničko pitanje bili su po njemu tri glavna generatora permanentne ekonomske i društvene, koliko i političke krize u Kraljevini Jugoslaviji. Neumešnost ili nemanje političke volje da se oni reše izazivalo je stalnu i nepodnošljivu nestabilnost zemlje, na šta se moralo ne samo perom već i akciono-politički reagovati, smatrao je Dragoljub Jovanović. To je po njemu značilo otvoreno suprotstavljanje svih demokratskih političkih snaga u zemlji autokratskom režimu kralja Aleksandra, i to davanjem ličnog primera, što mu je donelo i popularnost u narodu, ali ujedno i stradanje. Ovakvo njegovo shvatanje i delovanje da se tim pre razumeti, ako se zna da su seljačke, odnosno zemljoradničke stranke u celoj jugoslovenskoj kraljevini bile perjanice javnog otpora diktaturi, mada su, istini za volju, najveće žrtve bile ne u njihovim redovima, već u redovima komunista.

BUDUĆI DA JE PREMA respektabilnim istorijskim izvorima levo krilo Zemljoradničke stranke koje je predvodio Dragoljub Jovanović zadavalo svojim aktivnostima teške muke tadašnjem režimu, on će zbog toga biti kažnjen ne samo gubitkom posla, već i zatvorom i progonstvom.

Prvi put je uhapšen još 1929. godine zbog politički provokativnog predavanja u omladinskom klubu "Progres". Potom je hapšen i 1932. i 1934. godine. Godine 1932. će zbog letka "Šta nas košta svađa sa Hrvatima" u kome protestuje zato što se za vojsku nabavlja meso iz inostranstva, dok naši seljaci nemaju kome da prodaju stoku, biti osuđen na godinu dana zatvora. Sa Pravnog fakulteta će zbog svog političkog delovanja suprotnog Šestojanuarskoj diktaturi i politici Stojadinovića i Cvetkovića biti udaljen 1932. godine, i provešće po odluci monarhističkog režima do početka Drugog svetskog rata, što u zatvoru, što u internaciji u Tutinu i Sjenici, sveukupno nešto više od četiri godine. Čak i u tim uslovima je pisao i sam izdavao političke, antirežimski intonirane brošure.

Kada je video da jugoslovenske monarhističke vlasti Dragoljuba Jovanovića često hapse, a njegove ideje i delovanje smatraju ne samo neupotrebljivim po dobro društva, već i politički štetnim, njegov profesor mu je iz Pariza poslao poziv da dođe u Francusku:

"Ako niste potrebni Jugoslaviji, dođite u Francusku, mi ćemo umeti da Vas upotrebimo". U svojim memoarima Dragoljub Jovanović na mnogo mesta naglašava da se uprkos robijanjima i gubitku posla nikada nije pokajao što nije prihvatio mentorov poziv, i što je ostao u svojoj zemlji. [...]

* * * * * * * *

NEMA SUPROTNOSTI IZMEĐU SELjAKA I RADNIKA

KAO GENERALNI sekretar Narodne seljačke stranke napisao je program stranke, koji je objavljen 1940. godine, u kome je izneo sve svoje ključne političke ideje od kojih su mnoge bile izazov ne samo za režim, već i za važne stranke sa levice koje će ga zbog toga negirati kao levičara. U njemu on ne nalazi bilo kakvu suprotnost između seljaka i radnika, već samo između veleposednika i industrijalca, što je napisao i objasnio u svojoj knjizi "Agrarna politika" još 1930. godine. Radnici i seljaci čine po njemu proletarijat koji je već ujedinjen svojim društvenim položajem, tako da partije koje poput komunističke teže da ih ujedine "kucaju na širom otvorena vrata". Njegov glavni politički cilj bilo je stvaranje seljačke socijalističke države, tačnije "federativne, seljačke, demokratske, zadružne Jugoslavije, koja bi vodila spoljnu nezavisnu nacionalnu politiku, tražeći naslon na Rusiju i na radničke stranke u Evropi i Americi".

Po završetku ratova, a naročito posle Drugog svetskog rata Dragoljubu Jovanoviću je od strane njegovih političkih protivnika često spočitavano špekulanstvo i pacifizam koji je ponekad grubo podvođen i pod kukavičluk. Prebacivano mu je da je bio u tri rata, a da nije ispalio nijedan metak za svoje ideale.

Pri tome se mislilo na njegovo kratkotrajno učešće u Prvom svetskom ratu kada je bio angažovan kao prevodilac pri francuskoj vojsci nakon čega je prebačen na studije u Francusku, zatim na boravak u Španiji u vreme građanskog rata, i naročito na to da se sve vreme Drugog svetskog rata nije odazivao na pozive najvišeg vođstva partizanskog pokreta da mu se priključi, već je "kukavički ostao skriven" u Beogradu "zbog čega ga ne treba više smatrati vođom NSS", kako će to biti izrečeno u govoru Živote Đermanovića u Narodnoj skupštini po oslobođenju Beograda i odmah biti i objavljeno u velikom članku u "Politici", a što će, po navodima Dragoljuba Jovanovića, na prvom javnom zboru koji je održan neposredno po oslobođenju Beograda reći i visoki komunistički funkcioner Blagoje Nešković. (Nema dokaza da je Nešković, bilo na skupu, bilo u novinama, pomenuo Jovanovićevo ime u tom kontekstu već samo da se generalno osvrnuo na držanje vođa građanskih partija za vreme rata, a ni sam Dragoljub Jovanović iako trajno ogorčen na Neškovića, nigde ne navodi konkretan dokaz za taj njegov "greh".)

* * * * * * * *

TEKST ZA ZIDNE NOVINE KOČE POPOVIĆA

ŠTO SE TIČE PRVE optužbe, na osnovu uvida u istorijske spise i u zabeležena sećanja samog Dragoljuba Jovanovića, može se zaključiti da nije priključen francuskoj vojsci niti da je poslat u Francusku na svoj zahtev nego odlukom srpskih vojnih organa, koji su slanjem jednog broja mladih darovitih ljudi na studije u inostranstvu nastojali da Srbija nakon strašnih ratnih gubitaka u stanovništvu, posebno mlađih osoba muškog pola, ne ostane posle rata bez školovanih kadrova koji bi mogli da izvedu uspešnu obnovu zemlje.

Kada je pak reč o njegovom neučestvovanju u borbama za vreme boravka u Španiji, u pitanju je bio poziv predsednika vlade Republike Španije Huana Negrina Dragoljubu Jovanoviću da svojim dolaskom i govorom u španskoj skupštini, kao i mnogi drugi znameniti intelektualci-antifašisti iz celog sveta, i pri tom još i "jedan od najvećih govornika Evrope" kako ga je označila britanska štampa, podrži borbu republikanskih snaga protiv Frankovih fašista, što je Jovanović i učinio 1. februara 1938. ostavši ukupno deset dana. Dakle, radilo se o veoma kratkom i strogo namenskom boravku koji nije pružao ni najmanju priliku za učešće Dragoljuba Jovanovića u oružanoj borbi, niti se to od njega očekivalo ili zahtevalo od strane organizatora njegovog boravka.

Jovanovićev doprinos antifašizmu tim povodom je bio u sagledavanju i javnom prezentiranju situacije u Španiji što je rezultiralo ne samo sa predavanjima već i sa nekoliko njegovih članaka, od toga jednim u zagrebačkom "Književniku" pod naslovom "Bio sam u Španiji - utisci sa fronta slobode", koji neće biti zabranjen, i jednom knjižicom ilegalno izdatom pod istim naslovom u Beogradu, a koja je uskoro bila zabranjena, kao i zapisima o Španiji u njegovim "Uspomenama". Za vreme deset dana boravka u Španiji susreo se i sa našim borcima, razgovarao sa Kočom Popovićem koji je bio zadužen za izdavanje zidnih novina i napisao na njegov zahtev jedan tekst. Održao i predavanje u Parizu o svom boravku u Španiji. Bio je zbunjen držanjem Sovjetskog Saveza, nepomaganjem Velike Britanije i Francuske španskoj republikanskoj vladi i ogorčen zbog otvorene i velike podrške Nemačke i Italije španskim fašistima. Verovao je da je njegov politički partner Vlatko Maček za republikance i očekivao da on nešto i učini za mladu špansku republiku, ali mu je Maček, svestan da je najveći deo hrvatske javnosti na strani Franka i Katoličke crkve, stavio do znanja da ne bi učinio ni najmanju stvar kako ne bi "cepao hrvatsku naciju po španskom pitanju".

* * * * * * * *

VIŠE JE VEROVAO U REČI NEGO U ORUŽJE

ZA NjEGA KAO LEVIČARA i antifašistu građanski rat u Španiji nije bila borba i izbor između fašizma i komunizma, već između fašizma i demokratije. Razume se, da je želeo mogao je da ostane i da učestvuje u tom ratu i kao borac na frontu, ali, kao što će se videti iz njegovog daljeg životnog toka, to nije bio njegov stil političke borbe. Osobenost njegovog političkog stila je da je uvek polagao više na reč nego na oružje. Bio je u toj meri fasciniran propagandnim ratom koji se tada vodio u Španiji da je napisao: "ovde se ratuje ne samo municijom već i propagandom", izjednačivši značaj propagande sa oružanom borbom.

Stvar je daleko komplikovanija u pogledu njegovog nepriključivanja oslobodilačkom pokretu koga su u Drugom svetskom ratu u Jugoslaviji predvodili komunisti. Činjenice govore da se Dragoljub Jovanović kao patriota prijavio u vreme Aprilskog rata 1941. kao dobrovoljac u vojsku, ali da zbog opšte pometnje nije dobio nikakav vojni raspored. Odbio je da kao profesor univerziteta potpiše Nedićev apel intelektualaca srpskom narodu.

Kada je Nedićev režim organizovao u Beogradu antikomunističku izložbu, on je bio na jednoj od udarnih slika ispod kojih je pisalo: "Glavni krivci što su studenti Beogradskog univerziteta postali komunisti." Nije nevažno to što je Narodni front stvoren 1936. godine baš u njegovoj kući u Profesorskoj koloniji u Beogradu. Sa Josipom Brozom Titom se sreo na samom početku rata i sa njim vodio razgovor o saradnji. Iako nikada nije pozvan na zasedanja Avnoja, čemu se inače po sopstvenom priznanju nadao, sarađivao je sa komunistima sve vreme rata podstičući pripadnike svoje stranke da učestvuju u narodnooslobodilačkoj borbi kao borci i na druge načine.