BAJINA DEVIZA BILA DA CILJ ODREĐUJE SREDSTVO: U stvaranju nove države Pašić vodio računa o srpskom narodu

Pored razlika od kojih je već strahovao Pašić, u prvom redu od razlike u veri, u ovom periodu on dodatno strahuje i od razlika u postojanju, odnosno nepostojanju kvaliteta istorijski iživljene državnosti. Plaši ga mogućnost razrastanja hrvatskog šovinizma u separatizam. Klicu hrvatske dvoličnosti i neiskrenosti Pašić nalazi još davno u istovremenom tretiranju Srba kao "braće" i "slavenskih Cigana" koja može ugroziti budućnost državne zajednice. Trideset godina pre ujedinjenja sa Hrvatima, plašeći se da Srbija ne bude tek iskorišćena pa odgurnuta, Pašić piše: "Veće nesreće ne bi bilo ako hrvatski prvaci zloupotrebe tu silom istorijskih događaja nametnutu ideju sloge i jedinstva, ako stanu njome špekulirati i igrati se njome, ideju i zajednicu koja im može poslužiti donekle pa je onda odbaciti".

To će biti razlozi zbog kojih Pašić neće ni planirati, a kasnije ni dozvoljavati, ne samo vođstvo nego čak ni ravnopravan status Hrvatske kao drugog centra ujedinjenja.

Još kada nastaje dokument "Ratni ciljevi Srbije" u Nišu, 14. oktobra 1914. godine, jasno je da otvaranje pitanja stvaranja jedinstvene države Južnih Slovena nije samo podrazumevalo jačanje Srbije, nego i slabljenje Austrougarske, Italije i drugih agresivno nastrojenih susednih zemalja.

Sve vreme I svetskog rata Nikola Pašić vodi politiku stvaranja nove države tako što pre svega vodi računa o srpskom narodu i srpskom interesu. Vešto odbija definitivna izjašnjenja o granicama, a kada mu se traže teritorijalni ustupci, kao 1915. godine, radi uvlačenja Bugarske u rat na strani Antante, izjavljuje da je spreman ratovati čak i protiv saveznika. Ni prema saveznicima nema nimalo popustljivosti kad su u pitanju zemlje koje smatra srpskim.

TRAŽEĆI BANAT "Srbija ga traži iz etnografskih, strategijskih i prava žrtve u krvi i imanju", zato saveznici ne smeju da nagrađuju ni srpske prijatelje, poput Rumunije, srpskim zemljama. Koliko je dalekovido vodio politiku vidi se i iz toga što svojevremeno, pre rata, nije dozvolio da se osnuje rumunski episkopat u Vršcu.

Do kraja rata uspešno izbegava zahteve za kompenzacijama i teritorijalnim nadoknadama, kako od strane sila Antante tako i ponude Centralnih sila. Pašićev stav je jasan - nije problem u tome šta velike sile daju nego u tome da kad nešto daju hoće još više da uzmu.

Brojne, istoriografski zacelo zanimljive, varijante ponuda o "definitivnim" granicama Srbije, odnosno nove jugoslovenske države, nikada nisu zavele Pašića.

Ono što je odlučilo o stvaranju jugoslovenske države i njenim granicama bio je splet istorijskih okolnosti i raznovrsnih personalnih i institucionalnih uticaja. Presudna okolnost za slabljenje Pašićevog uticaja u donošenju definitivnih odluka je slom carske Rusije - Pašićevog najmoćnijeg oslonca i izostanak ruske armije u završnim ratnim operacijama. Pod pritiscima sve politički ambicioznijeg monarha Aleksandra Karađorđevića, koji nije tajio svoje projugoslovensko raspoloženje, kao i zapadnih saveznika, Pašić se opirao i ugrađivao svoja parcijalna rešenja u generalno. Da je mislio isto, ne bi im se toliko opirao, odnosno rešenje do koga se došlo bilo bi mu bliže bar u meri u kojoj se opirao. Odbio je federaciju na bazi "istorijskih zemalja" i centralizam forsirao kao jedino preostalo rešenje koje može zaštititi interes srpskog naroda. Samim tim što mu je to bilo rezervno rešenje, ono zacelo po njemu nije bilo najbolje. Uostalom, celog života je isticao da su mu ideal etnografske granice.

* * * * * * * * * * *

NAJVEĆA GREŠKA LIKVIDACIJA "CRNE RUKE"

U TOKU SU JOŠ UVEK rasprave u nas da li je stvaranje jugoslovenske države zasluga ili greška Pašićeva, odnosno da li je ona njegov poraz. Rekli bismo da ona nije ni njegov uspeh ni poraz nego polovičan uspeh u ostvarivanju davno postavljenih ciljeva na planu državnosti. Srbi su se, napokon, svi našli u jednoj državi, ali nisu u njoj dobili posebnu teritorijalnu jedinicu kojom bi svi bili obuhvaćeni. Razbijena je Austrogarska kao po Srbiju opasna i nestabilna država različitih naroda i vera, ali se taj kvalifikativ nestabilnosti preneo na jugoslovensku državu. Nije stvorena velika Hrvatska kao konkurent Srbiji, ali i Hrvatskoj je u tom trenutku odgovaralo ujedinjenje da ne bi bila svedena na četiri okruga. Novostvorena država je postala brana, ali i izazov germanskom "Drang nach Osten".

Ono što se može smatrati nesumnjivom greškom je Pašićevo učešće u likvidaciji ultrapatriotske zavereničke organizacije "Ujedinjenje ili smrt", kao činu zadovoljavanja posebnog političkog interesa dvora i "Bele ruke", a ne zadovoljavanja opšteg, odnosno narodnog interesa. Time je državi Srbiji naneta višestruka šteta. Prvo, obezglavljenjem vojne kontraobaveštajne službe na duži rok je izgubljena mogućnost kontrole vojno poraženih pristalica Austrougarske i nacional-ekstremista u Hrvatskoj i Sloveniji.

Drugo, nestao je triangl moći koji su sačinjavali dvor, Pašić i bivši zaverenici, a koji je omogućavao, često koristan, balans snaga. Nestankom zaverenika najviše je trenutno profitirao monarh koji je ojačao svoju poziciju i postepeno preuzimao stvar ujedinjenja u svoje ruke, da bi 15.11.1918. godine naredio Pašiću da se povuče iz svih aktivnosti oko stvaranja nove države pošto je 9.11.1918. godine, već uspostavio direktnu vezu sa Narodnim vijećem u Zagrebu. Pašić nije čak ni prisustvovao kasnijem činu ujedinjenja.

Nema sumnje da je smatrao da ostvareni ciljevi nisu dovoljni za pobednika.

Predominantna pozicija monarha u novoj državi u odnosu na Pašića, omogućiće mu kasnije grubost koja će Pašića naglo oterati u smrt, a sam Aleksandar će postati meta ustaša koje bi verovatno bile zatrte u zametku da je ostavio "Ujedinjenje ili smrt" u životu.

NA KRAJU STORIJE o Nikoli Pašiću neophodno je u cilju razjašnjenja njegovog ukupnog odnosa prema državi odgovoriti i na pitanje da li je bio makijavelista, tim pre što mu se to i dobronamerno pripisuje.

Kao što svojevremeno nije trebalo prenaglašavati njegove mane, danas od Pašića ne bi trebalo praviti sveca, pogotovo što on to očigledno nije ni bio, niti je mogao biti. Doza nedoslednosti, veštine, pa i prevare je u politici ne toliko poželjna koliko neminovna. Granice toga, naročito kada su u pitanju državnici u burnim vremenima i u malim, svakojakim zlom pritisnutim zemljama nije lako odrediti. Ipak, za Pašića se može reći da nije bio makijavelista budući da, suočen sa izborom prakseološkog ili akseološkog odnošenja prema državi, ne bira kao kolokvijalnu devizu "cilj opravdava sredstvo", nego "cilj određuje sredstvo".

Ako je Pašić i koristio državu, nesporno je i ona koristila njega, grešio je i on prema njoj i ona prema njemu. Kada bi se to moglo izraziti obligatorno, moglo bi se reći da su njihovi računi, računi državnika i države, izmireni.

Njegovo shvatanje države nije bilo odlučujući, ali je bez sumnje, bilo veoma bitan činilac njegovog ogromnog ličnog političkog uspeha. No, taj lični uspeh u smislu zadobijanja istorijskog ugleda savršenog državnika, nije propraćen i uspehom njegovog dela na društvenom planu. Država koju je želeo nije stvorena. Država čije mu stvaranje pripisuju kao nesumnjiv plod njegovih ideja nije bila nimalo savršena, a time je zauvek ostala nedovršena materijalizacija jednog velikog sna i mnogih malih i velikih zabluda i obmana.

Stoga se i Pašićevo ime ne može vezati samo za jednu varijantu nedovršene države.