NAJUPAMĆENIJI I NAJNEISTRAŽENIJI SRPSKI POLITIČAR: U Srbiju stizale ideje o državi iz Ciriške misaone radionice

Moglo bi se sa naučne tačke gledišta dodati - i jednim od najneistraženijih, naročito kada je u pitanju njegov koncept države.

O Pašićevom shvatanju države i njegovom odnosu prema državi ne može se, kao, uostalom, i o shvatanjima i odnosima mnogih drugih političkih mislilaca i delatnika, govoriti kao o nečem stalnom i potpuno originalnom, a što inače mnogi rado čine.

Dugo, više nego poluvekovno političko trajanje Nikole Pašića je neminovno utisnulo pečat raznovrsnih ideoloških uticaja u različitim vremenskim periodima, i neretko burnim društveno-političkim okolnostima, na njegovo shvatanje države, ali nije otklonilo i zamrsilo neke mislene niti koje to shvatanje čine i doktrinarnim i prepoznatljivo Pašićevim.

Tretirano kao razvojni koncept, ono se mora posmatrati u najmanje tri, eventualno ne strogo odvojene, faze:

a) prva faza - učenja i (početne) opozicije;

b) druga faza - državnika i proširitelja Srbije (do I svetskog rata);

c) treća faza - stvaranja jugoslovenske državne zajednice i Pašićeve političke aktivnosti u njoj.

Prva faza obuhvata i period njegovog teorijskog obrazovanja i opozicionog delovanja već iz razloga što će se upravo u toj fazi u njegovom shvatanju države, kao i u odnosu prema njoj, ispoljiti, pored nekih autentičnih, uglavnom ideje pod čijim uticajem se politički obrazovao.

Pašić, koji je od detinjstva veoma mnogo čitao, svoje prve rasprave o srpskoj državi je vodio sa intelektualnijim srednjoškolcima kao đak Kragujevačke gimnazije obuzet oslobodilačkim zanosom svoje generacije. (Nikolu Pašića je otac Petar rano počeo pretplaćivati na knjige, na primer, 1860. godine na Vukov Praviteljstvujušči sovjet serbski)

SA SOCIJALISTIČKIM idejama o državi se upoznao kao pripadnik grupe Svetozara Markovića, dok je shvatanja o nacionalnoj državnosti crpeo iz listova "Srbija" i novosadske "Zastave" čiji su prilozi nadilazili dnevno-politički angažman.

Iz vremena njegovih studija u Švajcarskoj (1868-1872) ostaće u njegovim "Ciriškim notesima" zabeleške o čitanju celokupnih Lasalovih dela, dela Mihajla Bakunjina, Diringa, Herdera, Fon Deliča, zatim literature o Francuskoj revoluciji, Babefu i Žan-Pol Mari. Krug Ciriških socijalista kome je pripadao zajedno sa Svetozarom Markovićem za koga skuplja pomoć zbog "hrđavog stanja" u kome su uticali na oformljenje njegove radikalne orijentacije. U pismu Đuri Ljočiću od 2. jula 1870. godine naglašava da, pošto je stanje "u Beogradu užasno, pre ili posle moramo doći da se 'čiste računi'".

Sa prvim idejama o jugoslovenskoj državnosti upoznao se stičući prva neposredna iskustva sa hrvatskom politikom u vremenu stručnog usavršavanja na izgradnji pruge Beč - Budimpešta 1873. godine, i tada doživeo i prvo razočaranje njenim držanjem posle revizije "Ugarsko-hrvatske nagodbe".

Nemali uticaj na rana Pašićeva razmišljanja o državi oslobođenog ujedinjenog srpskog naroda imao je bez sumnje i Bosansko-hercegovački ustanak 1875. godine. Neposredno pomažući ustanike upoznao se ne samo sa ličnostima kao što su knez Petar Karađorđević i vojvoda Peko Pavlović nego je, što je daleko važnije, i neposredno osetio značaj, snagu i ciljeve narodnog bunta.

* * * * * * * * *

DRŽAVNOJ MAŠINERIJI VADITI KLIN PO KLIN

PO ZAPOČINjANjU političkih aktivnosti u Srbiji, sredinom sedamdesetih godina, Pašić i njegovo političko okruženje, okupljeno oko redakcije "Starog oslobođenja", su još sebe smatrali socijalistima-radikalima.

Kada je, primera radi, Jevrem, brat Svetozara Markovića, u Skupštini glasao u prilog vladinog stava o stajaćoj vojsci, potpuno suprotno od, u narodu veoma popularnog, zahteva socijalista da se stajaća vojska ukine, "Staro oslobođenje" je sa socijalističkih pozicija žigosalo njegov postupak. Od tragova oštre polemike koja se tom prilikom razvila između redakcije i Jevrema Markovića sačuvano je i jedno resko Pašićevo pismo Jevremu u kome on iznosi čitav niz socijalističkih uverenja, između ostalih i o državi. Zalaže se za državu u kojoj će biti ostvareno ukidanje "birokratskog uređenja zemlje" i uspostavljena potpuna "narodna samouprava". Birokratija deluje antinarodno jer uvek "izigra svako narodno zahtevanje" zadovoljavajući samo svoj uski, a ne i opštenarodni interes. Sistem u kome caruje "kapitalističko gazdinstvo" treba ukinuti i zato što u njemu birokratizovano političko posredništvo predstavlja veliku prepreku narodu da "razvije svoju umnu i moralnu silu", "da razvije svoj preduzimački duh" , u čemu se jasno prepoznaju socijalističke teze o birokratiji kao kočnici uzdizanja duha i svesti naroda, odnosno mase ili klase, zavisno od socijalističke "škole". Što se pak "kapitalističkog gazdinstva" tiče, Pašić je za njegovo potpuno ukidanje, s tim da se na "mesto kapitalističkog gazdinstva... podižu radničke zadruge" i omogući opšta sloboda u narodnoj državi kao socijalistički stratificiranoj političkoj i ekonomskoj zajednici u kojoj skladne sastavne elemente sačinjavaju "ličost, opština, srez i država".

U SKLADU SA TADAŠNjIM počecima radikalnog zaokreta od ideja socijalizma, on ne samo da ne favorizuje nego čak i ne pominje revolucionarni put osvajanja vlasti, opredeljujući se za put parlamentarne borbe koji omogućuje da se "koliko se može legitimnim putem postignu neke olakšice. Iako nije eksplicitno za marksističko "razbijanje državne mašine" nije ni daleko od toga kada predlaže da toj mašini "treba vaditi klin po klin, treba čupkati, gurati, vrtiti, čivije vaditi, prepreke joj bacati i uopšte sve raditi" što doprinosi njenom stavljanju van pogona.

Za razumevanje Pašićevog shvatanja države u toj fazi veoma je važno i njegovo pismo Miši Dimitrijeviću, nastalo kao odgovor na neuobičajeno oštar članak objavljen u "Zastavi" u kojem se radikali-socijalisti iz redakcije "Starog oslobođenja" optužuju za dvoličnost prema narodu i preotimanje ideja iz liberalnog programa. Ovo pismo programskog karaktera, koje se zbog toga često i naziva Pašićev radikalni program, daleko više od pisma Jevremu Markoviću potvrđuje da je Pašić, i to ne samo u razmišljanjima o državi, sredinom sedamdestih godina XIX veka, još bio pod snažnim uticajem ideja iz "ciriške misaone radionice", oslonjenih u velikoj meri na ideje Jakobinskog ustava iz 1793. godine.

Srbija treba da bude država u kojoj je "narod suveren i po tome njemu pripadaju sva prava političkog, pa i ekonomskog uređenja zemlje". Ne samo "opština, srez i okrug", nego i "cela Srbija" treba da budu uređeni na osnovu samouprave, jer je samouprava najbolja garancija da se "prava politička pojedinih građana mogu najbolje očuvati". Ovaj stav, vođenje računa i o pojedincu je veoma značajan jer predstavlja čvrstu negaciju teze o Pašiću kao "narodnjaku" koji pred očima ima samo narod, odnosno naciju kao kolektivitet.

* * * * * * * * *

SVE VEROISPOVESTI JEDNAKE PRED ZAKONOM

U TO VREME, PAŠIĆ, poput Svetozara Markovića, Mite Cenića i mnogih drugih socijalista u Srbiji toga vremena, smatra da državne samouprave i zadružno kao ekonomsko uređenje zemlje omogućavaju "da narod sačuvamo da ne usvoji pogreške zapadnog industrijskog društva, gde se stvara proletarijat i neizmerni bogatašluk" .

Moderna država, po Pašićevom mišljenju, ne "ide na to da se verozakonje ukine" , jer se "vera ne može niti silom ukinuti, niti silom nametnuti". Njegov zahtev je da "vera bude izvan države", "da se ne meša u ustanove državne" i "da nema državne vladajuće vere".

Razlog tome je namera da se unese veća sloga u srpski narod podeljen na više vera. Zato, "smatrajući naš narod kako je verom pocepan, tražimo da su veroispovedi sve jednake pred zakonom". Država treba da "spaja razna verozakonja" i zato "vera ne sme da se predaje u školi nego u crkvi" .

Iako Pašić kaže: "Mi smo prema veri indiferentni, tj. mi ne protežiramo nijednu", on ipak indirektno na dva mesta u tom tekstu iskazuje svoj stav prema pravoslavnoj veri.

Prvo, kada sasvim opravdano iskazuje više od razumevanja za borbu Srba u Južnoj Ugarskoj za autonomiju vere izraženu u spoju pravoslavnog veronauka i školstva. Uviđajući značaj ne samo pravoslavne vere nego i Pravoslavne crkve kao institucije za očuvanje i uzdizanje nacionalne svesti Srba u Austrougarskoj,

Pašić kaže: "Vaša broba za verozakone škole ima sasvim drugi osnov. To su borbe za narodnost".

Drugo, kada "pašićevski" kaže da "iako ne protežiramo nijednu veru, može biti spram neke imamo više simpatija no spram druge". Ovo je ujedno i prva tekstualno iskazana klica Pašićevog političkog odnosa prema pravoslavnoj veri i crkvi koji će od nivoa tolerancije i simpatije vremenom prerastati u sve tešnju vezu.

U ISTOM TEKSTU odbacuje optužbe da on i njegovo političko okruženje hoće da ukinu svojinu, brak i porodicu. Država je ta koja mora da obezbedi "da se u porodicu uvede veća humanost", dakle "da se popravi i usavrši porodica, a ne da se ukine".

I iz ovoga, kao i iz niza drugih Pašićevih tekstova, vidi se njegova jasna opredeljenost za oslobođenje i ujedinjenje srpskog naroda u jednu državu. Pominjanje revolucije u tom kontekstu, kao najpoželjnijeg puta oslobođenja, ne ukazuje na njenu klasnu, već samo na nacionalno-oslobodilačku dimenziju. Prednosti revolucije su što se njome "narod oduševljava za slobodu, podnosi manje žrtve i delo oslobođenja se nasigurno započinje".

Što se pak ujedinjenja srpskog naroda tiče, to "delo ujedinjenja izvršiće se po volji naroda, a ne vlasnika" .

Takođe, i list "Staro oslobođenje", u kome je Pašić bio jedan od urednika, je objavio odgovor na napad "Zastave", i to čak u osam nastavaka. Pašićeva politička grupa, koja je, nesumnjivo, stajala iza teksta, a bez sumnje, i on, bar kao urednik, u tim tekstovima započinje sa utemeljenjem koncepta nacionalne države.

Nacionalna država se vidi kao "država osnovana na načelu narodnosti". Ukoliko je to načelo shvaćeno kao dominacija jedne nacije, nacionalna država uvek teži da asimilira "narode zahvaćene pri zaokrugljivanju granica, tj. uvek teži da zahvaćenim narodima nametne jezik i običaje vladajuće narodnosti".

Najverovatniji koncept političkog uređenja nacionalnih država na Balkanu je patrijarhalna demokratija. Pošto "očevi mnogomilionskog naroda žele da imaju mnogo, mnogo podanika" to predstavlja trajni izvor konflikta među susednim nacionalnim državama, budući da im se državne i etnografske granice ne poklapaju.

* * * * * * * * *

BEZ SLOBODE ŠTAMPE NEMA ISTINSKE USTAVNOSTI

PO ULASKU U SKUPŠTINU, 1878. godine, Pašićevo shvatanje države i odnos prema njoj se tek ponešto menja. Već u svom prvom skupštinskom govoru on kritički prosuđuje o značaju slobodnog javnog mnjenja za demokratičnost države: "Vlada koja se ne boji slobodne reči, slobodne javne reči, a ima u rukama vlast, ići će pravcem svoje celji, ma se ona s potrebama naroda i ne slagala" . Još veće zalaganje za demokratsku državu Pašić će ispoljiti u svom drugom skupštinskom govoru. Izjašnjavajući se protiv dirigovanosti medija od strane države Pašić izriče tezu koja se više puta potvrdila na ovom tlu - bez kritike slobodne štampe nema istinske ustavnosti i pravnosti države.

Prvi Pašićev mandat obeležiće i njegovi veoma zapaženi skupštinski istupi protiv države koja koristi nasilje i druge nedemokratske metode eliminacije političkih protivnika (npr. prevremeno penzionisanje), protiv države koja podcenjuje nauku (zahtevaće uz reformu obrazovanja da najviše plate u državi budu profesorske), protiv države nepravde a za državu pravde.

Država pravde je kod Pašića povezana sa konceptom socijalne države i tzv. države blagostanja, a ne države milostinje, što uzrokuje da on odbacuje institut socijalne pomoći, koji održava sirotinju u životu, tim pre što se ni taj "novac ne može drukčije dobiti nego iz narodnog džepa" .

DRŽAVA PRAVDE podrazumeva pravednu raspodelu državnih tereta, pre svega putem uvođenja progresivnih poreza na račun "klase bogatih".

U borbi za demokratizaciju države na planu garantovanja ljudskih prava i sloboda nije ostajao samo na rečima. Povodom nezakonitih postupaka vlasti pravio je interpelacije i održavao javne govore, kao, na primer, u slučaju proterivanja Vase Pelagića.

Njegovi politički istupi su mu uvećavali autoritet ne samo u sopstvenoj stranci, nego i kod protivnika, kao, na primer, njegov zahtev za odgovornom državom, koju čine i vlada i opozicija. Povod za taj govor je bilo nepružanje pomoći narodu postradalom od rata:

"Narod taj nije dao povoda ratu, niti je za njega odgovoran, nego je to delo sviju nas, i po tome ne treba da sam snosi teret ratnih šteta i propasti".

Veoma su zanimljiva i tadašnja Pašićeva razmišljanja o dva tipa države. Prvi tip predstavljaju države koje nisu na putu oslobođenja svog, već potčinjavanja drugih naroda.

One zastupaju samo "državnu ideju". Drugi tip su države koje teže oslobođenju i ujedinjenju nacije van postojećih granica, kao zastupnice "ideje narodnosti", odnosno nacionalne ideje. Tipičan predstavnik prve vrste je Austrougarska, a druge Srbija, smatra on. Sukob ta dva tipa država je neminovan, ali može da se odloži.