SRPSKA CRKVA NOSILAC IDEJE SLOBODE: Trajni kontinuitet "Zaveta svetih otaca Simeona i Save"

Ako se, međutim, usvoji šire i produbljenije shvatanje međunarodnih odnosa, koje uvažava činjenicu da države nisu njihovi jedini učesnici, srpska istorija ovoga doba izgledaće nešto drutačije. Dovoljno je prisetiti se, u ovom periodu, moći i uticaja Rimske kurije, koja nije poticala od snage njene nevelike države.

Kada se istoričar oslobodi opsednutosti državom, u srpskoj istoriji prepoznaće važne, neobično trajne kontinuitete. U dobu od 16. do ranog 19. veka Srpska crkva bila je nesumnjivi, glavni nosilac srpskih duhovnih i političkih tradicija. O tome je svedočila uloga njene najviše jerarhije, počevši od patrijarha Jovana Kantula s kraja 16. i početka 17. veka, u narodnim ustancima i pokretima. Ona je, u isto vreme, vodila pregovore i održavala veze sa velikim silama. To je činila u ime načela na koja su se pozivali srednjovekovni srpski vladari i jerarsi: očuvanja "prave vere" i "zaveta Svetih otaca naših Simeona i Save".

Ideali "oslobođenja i ujedinjenja", tipični za 19. vek, prepoznatljivi su, u drugačijim formama i istorijskim kontekstima, izraženi različitim rečima, u mnogo starijim epohama. Bili su vidljivi u nastojanjima na objedinjavanju zemalja "Srpske zemlje i primorske", prepoznavanih na osnovu svoje istorijske, verske i jezičke pripadnosti. Kada se upozna istorija velikih ratova i pomeranja granica sukobljenih imperija, srpskih seoba i rasejanja, islamizacije i unijaćenja, čitalac ostaje zatečen trajnošću srpskih predstava o sopstvenom nasleđu i prostoru, čije bi središnje zemlje bile Stara Srbija, Srbija, Crna Gora, Bosna i Hercegovina i deo Dalmacije. Ove i mnogo šire prostore na severu i zapadu, koje je srpski narod naselio u seobama, nastojala je da obuhvati Pećka patrijaršija, u nameri očuvanja vernog naroda, njegovih predanja i pravoslavne vere. U dobu teokratskog, duhovnog i svetovnog starešinstva Pećke patrijaršije nad srpskim narodom motiv okupljanja bila je i potreba da se on odbrani od preveravanja, asimilacije, pa i genocidnog uništenja.

Srpska crkva bila je, takođe, nosilac ideje slobode, shvaćene kao nezavisnost, autokefalnost ili autonomija. Ona se, kao crvena nit, prepoznaje od početka do kraja posmatranog perioda.[...]

SLICI ODNOSA IZMEĐU Velikih sila i Srba u dobu od 1496. do 1833, ono što daje celovitost i koherentnost, jeste uspon i posebnost veza Srba sa Rusijom, počevši od molbi srpskih monaha na dvoru Ivana IV Groznog, do "prošenija" srpskih deputata na Porti, pisanih rukom ruskih diplomata u službi Aleksandra I i Nikolaja I. Ovo je, naime, doba neprekidnog uspona Rusije, sa kratkim prekidom u "smutnom vremenu" s kraja 16. i početka 17. veka, i vrhuncem njene moći u vreme Nikolaja I. Obnova srpske države od 1804. do 1833. postignuta, pre svega, srpskim ratnim podvizima i diplomatskom umešnošću, bila je ipak, zbog odlučujuće uloge koju je u tome odigrala ruska vojna sila i diplomatija, deo dugoročnog, svetskoistorijskog procesa prodora ove imperije ka južnim morima.[...]

Glavni srpski uspesi u dobu 1826-1833. biće, za kratko vreme, postignuti zahvaljujući energičnoj ličnosti cara Nikolaja I Romanova. Cena koja će biti plaćena za to biće ukorenjena slika Srba kao večitog oruđa ruskog prodora na jug. Odnos svih ostalih, zapadnih Velikih sila prema Srbima, počevši od 1804, zavisiće od njihovog odnosa prema Rusiji. Udružene, ona sama nije mogla da ih pobedi. Među njima je, zato, morala da pronađe saveznike. Cena za to neretko je plaćana srpskim zemljama.

Verski faktor, koji je u ovom dobu imao ključnu ulogu u određivanju ruskih ciljeva na Balkanu i Levantu, bio je odlučujući i u odnosu Osmanskog carstva prema Srbima. Kao nevernici, oni su još od 14. veka podvrgavani "svetom ratu", progonima, istrebljenjima i preveravanjima. Sa pomeranjem granica carstva ka severu, život u Osmanskom carstvu postao je mnogo snošljiviji. U vremenu krvavih verskih ratova na evropskom zapadu, na osmanskom tlu obnovljena je Pećka patrijaršija. Osmansko carstvo je u 16. veku, u vremenu Mehmed-paše Sokolovića, bilo vodeća evropska velika sila, da bi takav status izgubilo već u 18. veku. Tada Rusija postaje njegov ključni protivnik. Srbi su u Turskoj videli svog glavnog neprijatelja, ali su i u 19. veku bili svesni njene višestruke nadmoći. Odatle su poticali njihovi stalni pokušaji, koji se mogu pratiti još od 16. veka, da velike sile uvuku u svoje rasprave sa Turcima. Na taj način knez Miloš će postići sve svoje diplomatske uspehe. [...]

* * * * * * * * *

POHOD ZAPADNIH SILA NA BALKAN

MEĐU SILAMA KOJE je Pećka patrijaršija pokušavala da pridobije za borbu protiv Turaka, bila je i Rimska kurija. Sve manje vidljiva u dobu sekularizacije političke moći i međunarodnih odnosa, počevši od Vestfalskog mira (1648), ona je ipak zadržala ogroman uticaj. Ponižavane u dobu Napoleonovih ratova, pape će se u vremenu Svetog saveza postepeno vraćati na svoje privremeno napuštene, stare položaje. Neprijateljstvo Srba prema papstvu, zbog njegovog nepomirljivog stava prema pravoslavnoj crkvi i blagosiljanja osvajačkih pohoda zapadnih sila na Balkan, moglo se uporediti samo sa srpskim odnosom prema Turcima.

Jedina velika sila čiji se uticaj na Srbe mogao uporediti sa Rusijom, bila je Austrija.

Status Velike obe su stekle u približno istom periodu. Tada su na tlu Habzburške monarhije živele mase srpskog stanovništva, sa autonomnim statusom stečenim kroz institucije Crkve i Vojne krajine. Slično Veneciji, Austrija je prema Srbima bila širokogruda u ratnim vremenima, da bi ih u dobu mira predavala u ruke rimokatoličkih prozelita. Habzburška monarhija 18. veka je, međutim, da bi suzbila uticaj Srpske crkve i preko nje Rusije, u svojim školama odgajila novu, svetovnu srpsku elitu, koja će se vremenom pokazati opasnijom po Austriju od Srpske crkve. U dobu Josifa II, sa usponom prosvetiteljskog sekularizma i savezničkih veza sa Rusijom, Austrija je čak i među onim Srbima koji nisu bili spremni da društvene uspehe plate napuštanjem srpskog identiteta, stekla određenu privlačnost. Podela Poljske udružila je Austriju sa Rusijom u savezničke odnose koji će nadživeti i Napoleonove ratove, da bi potrajali sve do sredine 19. veka.

U ČETIRI RATA KOJE je vodila sa Turskom, od 1683. do 1791, Austrija je Srbiju učinila bojnim poljem, ali i glavnim središtem potonjih borbi za stvaranje srpske države. Kao što su sve velike evropske revolucije od 18. do 20. veka proistekle iz velikih ratova, Srpska revolucija imala je svoje početke u austro-turskim ratovima 18. veka. Bilo je potpuno prirodno to što su se Karađorđe i njegovi ustanici, dojučerašnji frajkori, za pomoć prvo obratili obližnjoj Austriji. Njena konzervativna, proturska politika podstakla je okretanje Srba ka Rusiji. Najistaknutiji Srbi iz Austrije tada su bili najgorljiviji rusofili. Bilo je, međutim, i onih koji su i po prelasku u Srbiju nastavljali da rade za interese Habzburške monarhije. U ovom dobu ipak su gotovo svi pregovori velikih sila o podelama interesnih sfera na Balkanu podrazumevali ulazak dela ili celine srpskih zemalja u austrijsku interesnu sferu. [...]

Politika velikih sila doneće Srbima, i posle 1833. godine, mnogo iskušenja. Posle 1878. tome će biti dodato i nadmetanje sa nacionalnim pokretima susednih balkanskih naroda.

Dojučerašnja turska raja, Srbi su se, međutim, sa obnovljenom državom, prikupljenim diplomatskim iskustvima i podrškom Rusije, izborili za odlazak Turaka iz gradova (1862, 1867), punu državnu nezavisnost i teritorijalno proširenje (1878), oslobođenje i ujedinjenje sa Starom Srbijom i Makedonijom (1912). Posle sloma Rusije (1917), oslonjeni na Britaniju, Francusku i SAD, postigli su ujedinjenje svih srpskih zemalja u sastavu Kraljevine SHS (1918). Sagledan u dužoj vremenskoj perspektivi, srpski 19. vek, sa svim svojim iskušenjima i lutanjima, izgleda nam kao doba stalnog uspona.