AUSTRIJSKI PROPAGANDNI PRODOR NA BALKAN: Pokušaji Zapada i Turske da potisnu uticaj Rusije među Južnim Slovenima

Već tokom 1859. godine ruska carica Marija Aleksandrovna je priložila sto poluimperijala (zlatna moneta od vremena Pavla I u vrednosti pet rubalja), dok su drugi ruski dobrotvori za opravku Crkve Svetog Nikole prikupili 139 imperijala i 22 dukata u zlatu. U istom izveštaju Sučenkov piše da je neophodno podići pravoslavnu crkvu u Skadru. Stara Crkva Sv. Nikole, takođe krhko i ubogo zdanje, udaljena je sat hoda od grada, iza reke Bojane. Česte i obilne jesenje i prolećne kiše i nabujali planinski potoci, kao i često razlivene Ade Bojane, sprečavaju ovdašnje pravoslavne da posećuju hram. Svake godine most preko Bojane biva odnet i prosto je nemoguće prelaziti na drugu obalu, ili, u krajnjem slučaju, vrlo teško sa čamcima. Sučenkov je smatrao da bi bilo neophodno podići crkvu baš u gradu, ne samo zbog udobnijeg posećivanja hrama nego i zbog prisustva u gradskoj sredini, jer "turski minareti se uzdižu skoro na svakom koraku", a "latini" u očekivanju završetka hrama imaju kućne kapele biskupa, njegovog adjutora, austrijskog konzula i izvestan broj kapela bogatijih katolika. Ministarstvo spoljnih poslova carske Rusije pomoglo je izgradnju hrama u Skadru sa 1.000 rubalja u srebru. Po želji lokalnih Srba crkva je posvećena Sv. knezu Aleksandru Nevskom. Hram je konačno završen 1864. godine: oktobra te godine podignut je krst na veliku radost pravoslavnih vernika.

Srpska pravoslavna crkvena opština u Prizrenu obratila se početkom decembra 1858. godine ruskom konzulu Sučenkovu u vezi sa obnovom Crkve Sv. Đorđa u Prizrenu. U prilogu je dostavljen plan obnove sa crtežom i svim detaljima buduće crkve dužine 40 i širine 24 lakata (lakat - 0,66 m). Pismo su potpisali mitropolitov namesnik Nanus, Sima Nekić, Giga Janjić, Niča Hadži Tomić, Đorđije Antonj, Zaharije Mladenović, Đorđije Stojanović i Jovan Stefanović. Uz crtež plana crkve, potpisnici ističu da su muslimani pre izvesnog vremena prisvojili deo crkvenog zemljišta na kome se nalazilo pravoslavno groblje (koje je jasno označeno na crtežu). Sada neće da ustupe taj deo zemljišta da bi obnova crkve mogla biti izvedena u potpunosti. Na crtežu je označen deo zemljišta bivšeg pravoslavnog groblja koje sada "drže Turci" i oko koga se nalaze muslimanski dućani. Za obnovu crkve je do kraja 1858. godine potrošeno ukupno 585.731 pjastra, i to 1856 - 154.567, 1857 - 251.325 i 1858 - 179.839. Preko ruskog konzulata u Skadru išla je ruska pomoć za obnovu Crkve Sv. Đorđa.

Odmah posle Krimskog rata grupa uglednih ruskih slovenofila ukazala je na preku potrebu podrške pravoslavlju u Osmanskom carstvu, pre svega putem škola i crkava. U programskom obraćanju od 28. decembra 1857/9. januara 1858. godine, ističe se da su na Zapadu i u samoj Turskoj osnovana mnoga društva "latinske i jezuitske propagande" među Južnim Slovenima sa političkim ciljem uništenja uticaja Rusije i tradicionalnih osećanja prema njoj. Zajednička karakteristika tog propagandnog rada jeste potiskivanje pravoslavlja posredstvom kosmopolitskog obrazovanja. Među centrima i društvima koja na tome rade navodi se više njih: poljska emigracija u Parizu, lazarističke škole u Rumeliji, Vojna škola Sadik-paše u Bugarskoj, Ruščučka škola Poljaka Kamickog na Dunavu, "rimska legacija" u Carigradu, pavlikanski biskup Andrej Kozenov u Plovdivu, malteški Kolegij za omladinu, i mnoštvo rimskih i protestantskih misionara.

RUSKA CARICA OBNAVLjA HRAMOVE U STAROJ SRBIJI

AMERIČKE MISIONARSKE misije pojavljuju se u Turskoj još 1812. godine, da bi ubrzo u Maloj Aziji bila formirana mreža misionarskih punktova Američke prosvetiteljske misije, Američkog baptističkog misionarskog društva i drugih organizacija. Početkom četrdesetih godina 19. veka američki misionari su uputili u SAD 36 mladih Bugara koji su se posle bogoslovskog obrazovanja vratili u Bugarsku kao misionari.

Sjedinjene Američke Države i Velika Britanija su uspeli da 1846. godine dobiju od sultana priznanje protestantske crkve, čime je znatno bio olakšan njihov širok prodor posle Krimskog rata. Prvi je u Bugarsku 1856. godine došao američki misionar A. Long, koji je bio i osnivač i prvi urednik novina Zornica. Protestantske misije su delovale u Sofiji, Plovdivu, Varni, Loveču, Samokovu i Staroj Zagori. Američki Robert koledž, osnovan 1863. godine u Carigradu, trebalo je da ima ključnu ulogu u formiranju nove bugarske elite koja bi se suprotstavljala ruskom uticaju, ili, prema svedočenju jednog od učesnika u ovom poslu, koledž je bio "važni faktor u Bugarskoj protiv intriga Rusije".

U pismu caru Aleksandru II, 23. decembra 1858/4. januara 1859. godine Aleksandar Gorčakov, šef ruske diplomatije, piše da ne vidi prepreku da slovenofili skupljaju pomoć, tim pre što vlada nema dovoljno sredstava, ali smatra da sva prepiska sa ruskim predstavnicima u inostranstvu treba da ide samo preko Ministarstva spoljnih poslova. Pomoć obnovi Hrama Svetog Đorđa u Prizrenu, odnosno tamošnjoj pravoslavnoj opštini, prva je uputila ruska carica Marija Aleksandrovna. Carica je 1858. godine priložila 1.150 dukata za nekoliko pravoslavnih hramova, s tim da se ta suma daje hramovima i tokom narednih pet godina. Sveti sinod Ruske pravoslavne crkve uputio je 150 rubalja u srebru za obnovu Crkve Sv. Đorđa - preko Azijskog departmana i konzula Sučenkova.

Prizrenska pravoslavna opština je uputila u Skadar jereja Stefana Vasilijevića i Gligorija Janićijevića da izraze zahvalnost ("vsepokornešepoklonenie") konzulatu kao "zaštitniku našem", naše pravoslavne vere i crkve. Septembra 1858. godine konzul Sučenkov je dobio od kneginje T. V. Vasiljčikove 988 rubalja i pet kopejki u srebru za obnovu Crkve Sv. Đorđa. Kneginja Vasiljčikova je zajedno sa groficom N. D. Protasovom i groficom A. D. Bludovom bila članica Peterburškog dobrotvornog komiteta aristokratskih dama, koji je od 1856. godine snabdevao slovenske škole i crkve knjigama, ikonama i bogoslužbenim predmetima.

Kneginja Čerkaski je preko Svetog sinoda priložila 1859. godine 200 rubalja u srebru za srpske crkve i manastire - od toga polovinu za manastir Sv. Stefana u Dečanima u Staroj Srbiji i manastiru Duži blizu Trebinja u Hercegovini, a drugu polovinu crkvama na Istoku kojima je najpotrebnije. Sredinom maja 1858. godine bivši ruski konzul u Sarajevu A. F. Giljferding molio je protu M. F. Rajevskog da pošalje neophodne stvari crkvama i manastirima kojima je on obećao tokom putovanja kroz Staru Srbiju 1857: Novi Pazar - veliki trebnik i rizu, u Budisavce kod N. Pazara - opšti minej i rizu; Pećka patrijaršija - dvanaest mineja; crkva u Lipljanu - dvanaest mineja, triod, pentikostar, naprestolno jevanđelje; Gračanica - dvanaest mineja i jedan irmologij; Đakovica - putir, krst, dvanaest mineja, apostol, jednu rizu; Prijepolje - sve potrebne knjige; Pljevlja (manastir Sv. Trojica) - pentikostar i dobru rizu. Beogradski mitropolit Mihailo predložio je proti Rajevskom, marta 1865. godine, da se osnuju bogoslovije u Sarajevu i Prizrenu ili Pećkoj patrijaršiji.