TRAGOVI SE VIDE IZA SVAKOG CETINJSKOG ĆOŠKA: Kako je kralj Aleksandar Karađorđević "osvajao" svoj rodni grad

Shodno tome, valjalo bi pogledati šta je taj toliko kobni jugoslovenski vladar, inače rođeni Cetinjanin, učinio svom rodnom mjestu da bi ga danas pamtili samo u najmračnijim tonovima duboke ozlojeđenosti.

Ovim tekstom upućujemo Cetinjane da prošetaju svojom prijestonicom i pogledaju oko sebe: iz svakog ćoška malene cetinjske varoši mogu vidjeti tragove Aleksandrove vladavine. Pođimo od proste zapitanosti nad statističkom činjenicom: kako je moguće da se tokom Kraljevine Jugoslavije cetinjski grad uvećao za 39% u odnosu na period Kraljevine Crne Gore, tako da je 1939. zauzimao 55,3 hektara izgrađene gradske površine?
Odgovore potražimo u istorijskim činjenicama.

Organizacijom vlasti u Kraljevini SHS/Jugoslaviji, Cetinje je najprije bilo sjedište oblasti, a potom, od 1929. godine, sjedište Zetske banovine. Kralj Aleksandar i kraljevska vlada, toliko su radili na "iskopanju Cetinja", da su već sredinom 1920, u bivšu crnogorsku prijestonicu upućeni vrsni ruski emigranti, profesori, inženjeri i arhitekte. Na Cetinju je 1922.osnovana Stalna bakteriološka stanica, reorganizovana u Higijenski zavod 1927, kao samostalna ustanova, u gradskom parku, na prostoru današnjeg hotela "Grand". Već do kraja 1926. bila je završena izgradnja školske poliklinike i kupatila (koje je bilo otvoreno tokom cijele godine, a jednom sedmično dostupno i cetinjskom građanstvu), kao i objekata za đačku trpezu, đački stan i vježbaonice. Objekti Higijenskog zavoda su bili podignuti duž Njegoševe ulice: kancelarija, laboratorija, stan direktora (a iza njih teniski teren, radionice, pomoćni objekti i zgrada depozita).
Kao isturena odjeljenja Higijenskog zavoda, osnovani su domovi narodnog zdravlja u Podgorici, Nikšiću, Pljevljima, Beranama, Budvi, Baru i Ulcinju.

Na Ivanovim koritima je 1928. otvoren tuberkulozni sanatorijum, uređen po pravilima modernih lječilišta, tako da je imao vodovod, kanalizaciju, električnu centralu, centralno grijanje, banje, tuševe i ventilaciju, park sa raznovrsnim ružama okružen visokom bukovom šumom kojim se pružala staza do Vjetrenog mlina, odakle se širio pogled na Jadran. Na Cetinju su radili hoteli: "Beograd", "Jadran", "Pariz", "Grand", "Mostar" "Petrograd", "London", "Bristol", "Njujork" i "Nikšić".

Na Cetinju je 1925. izgrađena nova tržnica u centru grada opremljena vodovodom i modernim podzemnim klozetima, koju su činile: betonske tezge, šest prostorija za mesarnice i još toliko za radnje, centralni paviljon za prodaju ribe, vaga za mjerenje.
Urbanizacija je proširena u pravcu Njegoševe ulice i Ulice Baja Pivljanina, te je uz staro jezgro podignuta Nova varoš. Opštinska uprava je 1921. donijela naredbe o zabrani saobraćaja kroz uži gradski cenar (Njegoševom ulicom do Crnogorske banke) i naredbu o čistoći varoši. Temeljno su obnavljani i renovirani zgrada Crnogorske banke i Zetski dom, a Biljarda je popravljanja za potrebe Bogoslovije, čiji je rad obnovljen 1921. godine. Iste godine, državnim novcem je omogućeno preuređenje Muške osnovne škole. Tokom 1927. Nova varoš (gornji dio grada), dobila je novi park na prostoru između Obilića poljane, kapelice i katoličke crkve. Prema planu arhitekte Nikolaja Krasnova, 1925. je obnovljena Njegoševa kapela na Lovćenu. Od 1925. do 1928. izvođena je obnova i dogradnja Cetinjskog manastira: izgrađena je nova i velika trpezarija, povećan je zvonik i podignuta velika kapija na južnoj strani. Kamen temeljac Banske palate na Cetinju svečano je položen 16. 8. 1931. povodom desetogodišnjice stupanja na presto kralja Aleksandra, a izgradnja je dovršena 1934. U toj zgradi, podignutoj za vladavine Viteškog kralja, dinarima iz "mrskog Beograda", danas se nalazi sjedište Opštine Cetinje, čiji funkcioneri "Aleksandrovu tvorevinu" napadaju upravo iz Aleksandrove tvorevine.

PRVE VIŠESPRATNE STAMBENE ZGRADE

U zgradi žandarmerijske stanice na Cetinju koja je podignuta 1931. godine, danas se nalazi Državni arhiv Crne Gore. Pošto je na Cetinju bilo sjedište komande Zetske divizijske oblasti (u zgradi bivšeg austrougarskog poslanstva), podignuta je i stambena zgrada komande Zetske divizije. Činovnički zadružni dom na Cetinju, prvi zadružni dom u Zetskoj banovini, svečano je otvoren 1933. godine. Na Cetinju je podignut Dom Pjevačko-muzičkog društva "Njegoš" (1933), kao i zgrada Državno stručno-zanatske škole (1931).
Svečano osvećenje temelja nove zgrade Osnovne škole na Cetinju obavljeno je 6. 9. 1932, na rođendan prestolonasljednika Petra čije je ime nosila od 1925, a svečano otvaranje je obavljeno dvije godine kasnije, u okviru proslave stogodišnjice od osnivanja prve osnovne škole u Crnoj Gori. Na mermernoj ploči cetinjske škole zlatnim slovima je upisano: "1834-1934 Za vladavine Nj.V. Aleksandra Prvog Kralja Jugoslavije, a u spomen stogodišnjice života i rada Osnovne škole na Cetinju, koju je osnovao Petar Drugi Petrović Njegoš, Opština grada Cetinja podiže ovu zgradu za Osnovnu školu Prestolonasljednika Petra i ureza ovu ploču 6. septembra 1934."

"Na vidnom i lijepom mjestu pored Žandarmerijske stanice", na Čevu je podignuta osnovna škola, čiji je projektant bio arhitekta Petar Vukotić, rođeni Čevljanin, a njenu izgradnju, u znak sjećanja na majčinu ujčevinu, finansirao je lično kralj Aleksandar.
Domaćička škola na Njegušima, pretvorena je 1939. u Mušku poljoprivrednu školu. Na ulazu u zgradu cetinjske Hipotekarne banke, čija je izgradnja dovršena 1936, postavljene su dvije velike bronzane skulpture Crnogorca i Crnogorke u narodnoj nošnji, što govori o nastojanjima kraljevskih vlasti da se očuvaju autentične tradicije starocrnogorskog srpstva. Ova zgrada se danas koristi za potrebe Ministarstva kulture Crne Gore.
Tridesetih godina, na Cetinju se podiže nova zgrada Banovinske štamparija "Obod", kao i Direkcija pošte i telegrafa.

Nakon ubistva kralja Aleksandra 1934, na skupu građana Cetinja, prihvaćena je odluka Gradskog vijeća o podizanju spomenika Viteškom kralju. Na postolju od crnog jablaničkog granita, postavljena je konjanička skulptura Viteškog Kralja Mučenika u gardijskoj uniformi sa isukanom sabljom u snažnom zamahu. Spomenik je srušen tokom italijanske okupacije Crne Gore 1941. godine.

Tokom vladavine kralja Aleksandra, prvi su se put u arhitekturi Cetinja pojavile višespratne zgrade namijenjene kolektivnom stanovanju, a banska uprava je asfaltirala gradske ulice. Inicijativa za izgradnju Saborne crkve Svetih apostola Petra i Pavla na Cetinju potekla je od mitropolita Gavrila (Dožića), a Viteški Kralj Aleksandar, tokom potonjeg boravka na Cetinju, "došao je na ideju da se katedrala podigne na istorijskom Tablji", odakle bi dominirala nad cetinjskom varoši. Najbolje ocijenjeno projektno rješenje Branka i Petra Krstića nikada nije realizovano. Zgrada Crkvenog suda u kojoj je danas smještena Cetinjska bogoslovija, takođe je podignuta tokom Kraljevine Jugoslavije, po projektu Petra Vukotića.

U Kraljevini Jugoslaviji, Cetinje je posljednji put bilo važno administrativno sjedište svih građana Zetske banovine: od Dubronnika i Kotora do Pljevalja i Kosovske Mitrovice. Preseljenjem institucija iz Cetinja u Podgoricu, počeo je trend osipanja cetinjske inteligencije, birokratije i uopšte obrazovanih ljudi. Samo je rođeni Cetinjanin, kao Kralj Aleksandar, mogao pored Dubrovnika, Trebinja, Nikšića ili Podgorice jedno geografski i saobraćajno izolovano Cetinje proglasiti za sjedište velike Zetske banovine i sačuvati životnu vitalnost bivše crnogorske prijestonice.

Ako bi iko imao razloga da žali za Kraljevinom Jugoslavijom, onda su to Cetinjani koji su kao takvi posljednji put u "mrskoj im Aleksandrovoj kraljevini" zaista imali regionalnu važnost i čija je rodna varoš nepovratno izgubila status koji joj možda nije ni pripadao, a koji se sasvim izvjesno, ne može ni izbliza nadomjestiti simboličnim prijestoničkim zvanjem.

Uzimajući sve ovo u obzir, pri pokušaju da razriješimo dilemu mnogih današnjih Cetinjana, odgovarajući na pitanje kako je kralj Aleksandar (jedini kralj i najslavnija ličnost rođena na Cetinju) osvojio ili okupirao Cetinje?

Očigledno tako što ga je spasao od propasti.

TEKST IZ ISTORIJSKOG DODATKA "ŠTA SMO UZELI OD PREDAKA, A ŠTA DUGUJEMO POTOMCIMA"