KAKO SU "IZVANJCI" GRADILI CRNU GORU: Proračunati pokušaji konstruisanja prošlosti da ništa nije nastajalo izvan četiri nahije

Ponekad se i među crnogorskim Srbima dešavaju, mada povremeni - ali ne i neprimjetni - izlivi pseudoautarhičnog mišljenja, kome druga i drugačija srpska razmatranja crnogorskih tema, u toj varljivoj samodovoljnosti, nisu potrebna. Posmatrajući kako se, sasvim zlonamjerno, istorija stare crnogorske državotvornosti, u pogledu izgradnje institucija, ustanova, državnog aparata i njegovih akata, na koncu i kulture, svodi isključivo na crnogorski "humani kapital", stiče se utisak da u bivšoj crnogorskoj monarhiji ništa nije ni nastajalo izvan četiri nahije, te da su za njen razvoj zaslužni samo "rođeni Crnogorci" - što, u svojoj osnovi, naprosto nije tačno. Ovaj nedobronamjerni, nepravični, često i proračunati pokušaj konstruisanja nekakve sužene, uskocrnogorske postavke istorije i prošlosti, demantuje primjer brojnih eminentnih, visokoobrazovanih, talentovanih i značajnih Srba, koji su nazivani "izvanjcima" - ali ne zato što su bili izvan naroda nego jer su rođeni i formirani izvan Crne Gore - a koji su, vođeni rodoljubivim osjećajem, dolazili u Crnu Goru, gradili, razvijali i bogatili njen kulturni, naučni, prosvjetni i privredni život. Njihov nesebični angažman ogleda se u pokretanju časopisa, rukovođenju ministarstvima, unapređenju crnogorskog zdravstva, pomaganju crnogorskim vladarima u institucionalnoj izgradnji i društvenom progresu male i siromašne srpske države.

Podsećajući na sistemsku diskriminaciju desetina hiljada savremenih, obespravljenih Srba "izvanjaca" u našoj državi, koji se decenijama bore za status državljanstva, ostavljamo primjer jedne drugačije, otvorenije i neuporedivo bolje Crne Gore, koja je Srbe "izvanjce" prihvatala ne samo zbog opšteljudskih načela već i da bi nastala i da bi opstala. U tom smislu, sa ciljem istrzanja iz zaborava ove plejade izvanrednih ličnosti, navešćemo samo nekoliko izuzetnih imena Srba "izvanjaca" koji su dali nemjerljiv doprinos sveukupnom razvoju nekadašnje Crne Gore:

- Sima Milutinović Sarajlija (Sarajevo, 1791 - Beograd, 1847), srpski pjesnik i Njegošev učitelj.
- Dimitrije Milaković (Jasenica kod Mostara, 1805 - Drezden, 1858), srpski filolog i istoričar iz Hercegovine, Njegošev lični sekretar (1831-1851), urednik prvog crnogorskog časopisa "Grlica" (1835-1839), autor prvih crnogorskih školskih priručnika "Srbskog bukvara radi učenja mladeži crkvenomu i graždanskomu čitanju" (1836) i "Srbske gramatike sastavljene za crnogorsku mladež" (1838).
- Đorđe Srdić (1820-1887), dalmatinski Srbin, autor prvih nastavnih planova i programa u Crnoj Gori, učitelj u Paštrovićima i Ćeliji Dobrskoj, pisar u Njegoševoj kancelariji.
- Milorad Medaković (1824, Zrmanja u Lici - 1897, Beograd), srpski istoričar, diplomata i novinar, sekretar i vojvoda knjaza Danila, Njegošev biograf, šef crnogorske delegacije kod ruskog cara Aleksandra Trećeg u doba priznanja nezavisnosti 1878. i prvi crnogorski fotograf.
- Ljubomir P. Nenadović (1826, Brankovina kod Valjeva - 1895, Valjevo), srpski književnik, diplomata i ministar prosvjete, predsjednik Društva srpske slovesnosti, dugogodišnji gost knjaza Nikole.
- Jovan Sundečić (Golinjevo kod Livna, 1825 - Kotor, 1900), srpski pjesnik, sveštenik i diplomata, sekretar knjaza Nikole (1864-1874) i doživotni počasni sekretar, utemeljivač godišnjaka "Orlić" (1865), osnivač i vlasnik lista "Crnogorac" (1871) i prvog crnogorskog književnog časopisa "Crnogorka" (1871), urednik "Prosvjete" (1892-1894), učesnik brojnih diplomatskih aktivnosti, izaslanik crnogorske vlade tokom sklapanja Konkordata u Rimu (1886).
- Valtazar Bogišić (Cavtat, 1834 - Rijeka, 1908), srpski istoričar prava, pravnik i profesor, ministar pravde Crne Gore, jedan od osnivača "Družine za oslobođenje i ujedinjenje srpsko" na Cetinju (1871), autor Opšteg imovinskog zakonika za Crnu Goru (donesen na Blagovijesti 1888).
- Simo Popović (Tovarnik u Sremu, 1846 - Ulcinj, 1921), vojvoda, pjesnik, prevodilac i žurnalista, crnogorski političar i državnik, kulturni radnik, utemeljivač crnogorskog novinarstva, lični sekretar knjaza Nikole, ministar prosvjete (1896-1903), urednik "Crnogorca" i "Glasa Crnogorca", guverner Crnogorsko-primorske oblasti (15 godina), član Državnog savjeta i Ustavnog odbora.
- Jovan Pavlović (Sremski Karlovci, 1843 - Cetinje, 1892), novinar i publicista, urednik "Glasa Crnogorca" (1879-1885), direktor Cetinjske gimnazije (1883-1885), ministar prosvjete i crkvenih djela (1886-1892), utemeljivač prvog crnogorskog pedagoškog časopisa "Prosvjeta", osnivač prve cetinjske i crnogorske knjižare (1879), urednik "Zete" i "Crnogorke", upravnik Državne štamparije, glavni školski nadzornik, predsjednik odbora za podizanje Zetskog doma.
- Božo Novaković (Zadar, 1841 - Cetinje, 1908), dalmatinski Srbin, profesor i direktor Cetinjske gimnazije i Bogoslovije, predsjednik Cetinjske opštine (1890-1894), zaslužan za podizanje gradskih parkova i uređenje hortikulturnih površina na Cetinju.
- Ilija Beara (Zadar, 1842 - Cetinje, 1887), dalmatinski Srbin, profesor Cetinjske bogoslovije, profesor francuskog, italijanskog, grčkog i latinskog u Cetinjskoj gimnaziji i njen direktor, jedan od utemeljivača Poljoprivredne škole u Danilovgradu 1874. i fabrike "Bijelog mrsa" u Nikšiću 1881.
- Stevo Čuturilo (Dabar kod Otočca, 1846 - Novi Sad, 1939), srpski pedagog i pisac, urednik "Glasa Crnogorca", reformator nastave u crnogorskim osnovnim školama, utemeljivač Knjaževsko-realne gimnazije (današnje Cetinjske gimnazije), prve srednje škole u Crnoj Gori (1880), autor "Bukvara za crnogorske škole" (1878), "Srpskog pravopisa za školsku upotrebu" (1884) i drugih pedagoških djela.
- Laza Kostić (Kovilj, 1841 - Beč, 1910), srpski pjesnik, doktor pravnih nauka, advokat, novinar, dramski pisac i estetičar, politički saradnik knjaza Nikole i urednik "Glasa Crnogorca" (1891).
- Simo Matavulj (Šibenik, 1852 - Beograd, 1908), srpski pisac iz Dalmacije, redovni član Srpske kraljevske akademije, nastavnik Cetinjske gimnazije, školski nadzornik, urednik službenih novina, nastavnik knjaževe djece i hroničar crnogorskog života.
- Nićifor Dučić (Trebinje, 1832 - Beograd, 1900), hercegovački Srbin, arhimandrit, istoričar i dobrovoljački komandant, član Srpske kraljevske akademije i predsjednik Srpskog učenog društva, upravnik Narodne biblioteke Srbije (1880-1886), utemeljivač Cetinjske bogoslovije i 10 crnogorskih škola.

- Jovan Drečo (1846-1902), osnivač prve stalne javne apoteke u Crnoj Gori (1880).
- Dušan Vuksan (Medak u Lici, 1881 - Beograd, 1944), srpski istoričar, profesor srpskog i latinskog jezika u Cetinjskoj gimnaziji (1910-1913), a potom, nakon Velikog rata, njen direktor, v. d. upravnika Državnog muzeja, prosvjetni inspektor Zetske oblasti i utemeljivač časopisa za nauku i književnost "Zapisi" (1927), u kojem je do 1941. godine objavio skoro 4.500 dokumenata vezanih za crnogorsku istoriju.
- Milan Jovanović Batut (Sremska Mitrovica, 1847 - Beograd, 1940), srpski ljekar, profesor i utemeljivač Medicinskog fakulteta u Beogradu. Tokom 1881-1882 organizovao je crnogorsku sanitetsku službu. Bio je upravnik Danilove bolnice i prvi načelnik tek osnovanog crnogorskog Saniteta. Njegov izvještaj knjazu Nikoli nakon stručno-naučnog medicinskog putovanja kroz Crnu Goru (1882) predstavlja prvi javni medicinski statistički dokumentu Crnoj Gori.
- Lujo Vojnović (Split, 1864 - Zagreb, 1951), srpski pravnik, advokat, istoričar, diplomata i senator, grof iz stare plemićke porodice dubrovačkih Srba katolika, čovjek "sa dva srpska dvora": sekretar knjaza Nikole, crnogorski ministar pravde Knjaževine Crne Gore, njen opunomoćeni poslanik u Vatikanu (1901-1903), učitelj i vaspitač kraljevića Aleksandra Karađorđevića (1906), šef Kabineta kralja Nikole (1912), delegat Crne Gore na Londonskoj konferenciji, na kojoj je, u ime Crne Gore, potpisao mir sa Turskom 1913.
- Milan Kostić (Sivac, 1839 - Bečej, 1880), srpski profesor, teolog, prevodilac, rektor Cetinjske bogoslovije, profesor i nadzornik crnogorskih škola, koautor Ustava Cetinjske bogoslovije, "narodni svetioničar", autor nekoliko udžbenika i priručnika, nastavnih planova i programa, te inicijator osnivanja književnog društva "Crnogorski borac".

TEKST IZ ISTORIJSKOG DODATKA "ŠTA SMO UZELI OD PREDAKA, A ŠTA DUGUJEMO POTOMCIMA"