CRNOGORSKO "NADSRPSTVO" - GENEaLOGIJA JEDNOG MITA: Borba petla sa samim sobom

Kako su srpski kolektivi stoljećima živjeli u dugoj i tamnoj sjenci tuđinske vlasti, tako su dospijevali i u različite granične situacije vlastite egzistencije, premda sudbinski povezani, tragedijom i krvlju, u različitim krajevima naših geografija - različito: recimo, tokom Drugog svjetskog rata, u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, Srbi su poglavito bili izloženi ustaškom teroru, u Srbiji njemačkom, mađarskom, bugarskom i albanskom, a u Crnoj Gori - italijanskom, albanskom, muslimanskom i, samo dijelom, ustaškom.
Kako su iskustva stradanja Srba u različitim krajevima bila različita, tako su bile različite i njihove zebnje u pogledu nacionalnog opstanka. Međutim, njihove nade, njihove osnovne nacionalne težnje, koje su nosili skupa sa teretom mučne svakodnevice, bile su istovjetne. U svim srpskim krajevima, Srbi su štitili svoje kolektivno ime, održavali mit o prošlosti, čuvali zajedničko istorijsko sjećanje, učestvovali u odbrani i razvoju, takođe zajedničke, srpske kulture, imali osjećaj solidarnosti prema drugim Srbima i napokon, nastojali, ma gdje bili, da održe vezu sa svojom Otadžbinom. Tako su crnogorski Srbi, posebice u romantičarskom 19. stoljeću, održavajući svijest o Kosovu kao moralnoj geografiji srpskog naroda i duhovnom središtu svoje otadžbine, pretrajavali na predanju da je Crna Gora kosovski zbjeg ("Što na vjeru pravu ne pohuli, to se zbježa u ove planine..."), a značaj crnogorskih ratova (od Krusa i Martinića, do Vučjeg dola), u značajnoj mjeri, širili su i Srbi izvan Crne Gore, afirmišući, nerijetko, Crnogorce kao srpskog Davida koji se sam i goloruk podizao protiv otomanskog Golijata.
TAKO JE GRAHOVAC, u srpskoj štampi, upoređen sa Maratonom, a Crnogorci nazvani "mladim Špartancima" ("Vojin", 1865. godine) označeni su još i kao "ostatak srbske carevine, ta arnergarda kosovska" koja "nikad neće podpisati smrtno pismo srbskog carstva" ("Zastava", broj 12, 20. mart, 1866. godine). Nerijetko pretjerana glorifikacija crnogorskog srpstva javljala se i kao nasušna ratna motivacija Kneževini Srbiji u pokretanju oslobodilačkih ratova, što vidimo i ovdje: "Kamo da je i u Srbiji crnogorskoga duha. Braću u Bosni i Hercegovini divlja Turkadija pritisnula, a Srbija?" ("Zastava", 30. juli, 1866. godine).

Ovakve snažne epifanije i priznanja crnogorskom srpstvu srećemo i u vidovdanskoj besjedi Miše Dimitrijevića 1867. u kojoj opominje na vrijeme kada su "udovi tela srbskog obamrli bili, i samo mu je još jedino srce živo bilo, koje od Kosova pa do današnjeg dana još nije prestalo kucati, a to srbsko srce to je junačko gnjezdo sokolovo - Crna Gora!" gdje, potom, dodaje "i ako je Srbin svugde Srbin, opet svi priznati moramo, da je svest srbska u Crnoj Gori najbolje sačuvana." Zatim Dimitrijević, čuveni novosadski Srbin, novinar i političar, označivši Crnogorce kao uzorni primjer srpskog slobodarstva, zaključuje: "Vreme bi jedanput bilo, da i mi prihvatimo onu misao, za koju se Crnogorci bore, a to je misao slobode i jedinstva naroda srbskog." ("Zastava" 30. jun, 1867. godine); Onovremeni Crnogorci jesu, dakle, na neki način, doživljavani kao nosioci srpske integralističke svijesti i primjer borbe za nacionalno oslobođenje i ujedinjenje srpskoga naroda.

PARTIJA UTVRĐUJE PRAVO NA ISTORIJSKO SEĆANjE

Osim novina i časopisa, mit o naročitom crnogorskom srpstvu afirmisala je epska poezija, a likovi iz "Gorskog vijenca" (poput Vuka Mandušića) ili iz narodne pjesme (poput Nikca od Rovina) naprosto su srastali sa junačkim nasljeđem Marka Kraljevića, Miloša Obilića, Stojana Jankovića i Starine Novaka kao njihovi prirodni nasljednici. Kada se sve to uzme u obzir, lako je zaključiti da je romantizam 19. vijeka zaslužan za mitotvorenje političke konstrukcije tzv. crnogorskog primata u srpstvu, što je, naročito posvećeno i politički mudro, posebno u docnijim dinastičkim sukobima, koristio crnogorski knjaz Nikola I Petrović Njegoš, jasno uviđajući činjenicu da njegovo Cetinje nije u stanju i ne može da igra bilo kakvu nadmoćnu političku, a još manje kulturnu, utakmicu sa Beogradom. Kasnije, u stihijama Velikog rata, kad je Crna Gora padala pod austrougarsku vlast, pojavio se posljednji veliki bljesak crnogorskog srpstva, oličen u Mojkovačkoj bici, nakon koje su uslijedili kapitulacija, okupacija, raspuštanje vojske, španjolska groznica, zarobljeništvo i glad.

Oslobođenjem Crne Gore i njenim ujedinjenjem sa Srbijom u zajedničku jugoslovensku državu, ostvarena je centralna funkcija njenog postojanja i označen početak doba u kome su Crna Gora i srpski narod u njoj, izlazeći iz jednog stoljetnog vanrednog stanja, obilježenog ratovima i pripremama za nove ratove, konačno mogli da stupe u redovne tokove jedinstvenog srpskog duhovnog, kulturnog, prosvjetnog i, napokon, nacionalnog života.

Početkom drugog svjetskog rata, značajno siromašni i okupirani crnogorski Srbi, vječito zagledani u staru srpsku zaštitnicu Rusiju, sa nadom koja zamagljuje horizonte razlikovanja između carizma i staljinizma, ponovo zatečeni u zemlji koju je napustio kralj, a okupirao neprijatelj, i podijeljeni u dva pokreta, ušli su u krvavi građanski rat. Međutim, rigidno istorijsko iskustvo crnogorskih Srba jeste revolucija koja teče koritom totalitarnog konstruisanja novog naciona, na koji način se odvijala specifična uzurpacija crnogorstva. Crnogorac više ne biva samo Srbin koji je sam sebe, u crnogoričnim šumama, oslobodio od turske vlasti, nego i pripadnik jednog novog, revolucionarnog naroda, koji se oslobadio od "velikosrpske hegemonije". Njegovo kolektivno ime više nije srpsko nego crnogorsko, odnose između elemenata njegove srpske kulture utvrđuje AGITPROP, partijska dogmatika suzbija prava na neželjena i "regresivna" istorijska sjećanja, dok propaganda nastoji da nametne iskustvo revolucije kao najveće i najprogresivnije zajedničko istorijsko iskustvo srpskog naroda u Jugoslaviji. Ideju srpskog nacionalnog jedinstva zamjenjuje ideja partijskog jedinstva. Princip jednakosti naroda u Jugoslaviji omogućava da jedno lice, nacionalno određeno kao Crnogorac, u odnosu na jednog Srbina, ima šesnaestostruko veće mogućnosti da postane, recimo, general ili ambasador, odnosno da napreduje u jugoslovenskoj službi. Usljed takve, i sličnih garantovanih privilegija, mnogi Crnogorci su osjećali da su, pod totalitarnim režimom, stekli priznanje kao "najbolji Srbi", ali ipak "nešto drugačiji" od ostalih neprivilegovanih Srba. Nomen est omen.

TEKST IZ ISTORIJSKOG DODATKA "ŠTA SMO UZELI OD PREDAKA, A ŠTA DUGUJEMO POTOMCIMA"