SVETI NIKOLA PRVI ČUVAR PRAVOSLAVLJA: "Novosti" u crkvi Svete Sofije u drevnoj Nikeji, gde se krojila sudbina hrišćanstva i SPC (FOTO)

U središtu moderne maloazijske varošice okružene romejskim zidinama starim 1.700 godina nalazi se Crkva Svete Sofije iz 4. veka, sada pretvorena u džamiju, u kojoj su imperator Konstantin Veliki i Sveti Nikola izmenili istoriju čovečanstva. Osam vekova kasnije je na istom mestu Sveti Sava promenio tok sudbine malog i neobičnog plemena koje sebe naziva Srbima.

U Nikeji je 325. car Konstantin sazvao Prvi vaseljenski sabor na kome su usvojeni kanoni pravoslavlja, a dobrodušni episkop Nikola iz Mire, danas najčešće slavljeni svetac kod Srba, primio je od cara Konstantina omofor, znak vladičanskog dostojanstva, prvi u novom zemaljskom Rimskom carstvu koje je bilo slika Božjeg carstva na nebesima. U istom oltarskom amfiteatru 1218. je knez-jeromonah Sava Nemanjić postao prvi arhiepiskop nacionalne Srpske crkve, a srpski jezik je ušao u krug svetih, ravnopravan sa biblijskim hebrejskim, grčkim i latinskim.

Oltar Crkve Svete Sofije je i nulta tačka hrišćanstva kakvog danas poznajemo jer je tu prvi put pročitan Simvol vere čime je Konstantin Veliki ozvaničio pravoslavlje kao religiju hrišćanskog Rima i početna tačka razvoja samostalne srpske kulture u prvoj nacionalnoj pravoslavnoj crkvi.

Hram u kome je po predanju tokom Prvog vaseljenskog sabora služio Sveti Nikola danas se nalazi ispod površine nikejskog jezera Askalion, današnjeg jezera Iznik, u kome se ogledaju snežni vrhovi Uludaga, nekadašnjeg Bitinijskog Olimpa, na kome se nalazila prva monaška Sveta Gora, iz koje se kasnije naselio Atos. Svaki moderni turski Nikejac zna da pokaže putniku ostatke Nikolinog hrama koji proviruju iz vode, jer je narodni mit o čudotvorcu koji je mogao molitvom da umiri razbesnele talase i vetrove prevazišao konfesionalna ograničenja.

Nikeja je i imenom izvedenim od helenske reči "nika" - pobeda - povezana sa u antičkoj Likiji omiljenim dobrodušnim episkopom iz Mire. Njegovo ime Nikolaos, iz koga su potekli svi Nikolaji, Nikole, Nikše, Nike u prevodu znači "pobednik" ili preciznije "onaj koji narodu donosi pobedu".

Nikolaos je bio jedan od 218 episkopa koje je car Konstantin Veliki okupio na Prvom vaseljenskom saboru u Nikeji, da bi zaustavio ostrašćene teološke razmirice sujetnog sveštenstva i utvrdio dogmu državne crkve Isusa Hrista koji je takođe nosio epitet Nika, kao "pobednik smrti". U to vreme hrišćanstvo je još uvek bilo skup raznorodnih kultova, a episkopi su koristili najraznovrsnija jevanđelja i druge dokumente da bi širili religiju na svoj način.

- Oslobođenje hrišćanstva od progona i priznanje kao ravnopravne vere u Rimskom carstvu ozvaničeno Konstantinovim Milanskim ediktom iz 313. donelo je slobodu ispovedanja kao novo iskušenje - kaže prof. dr Radomir V. Popović, protojerej-stavrofor, stručnjak za rano hrišćanstvo. - Otac crkvene istorije, episkop Jevsevije Cezarejski, Konstantinov savremenik i duhovni savetnik, o tome svedoči: "A kad bi za nas previše slobode, ... što je cvetalo poče venuti... Pokazasmo se kao bezbožnici, počesmo gomilati prestupe na prestupe,...a naši nazovi pastiri podsticali su mržnju jedan protiv drugog i otimali se o starešinstvo kao o kakvu neograničenu vlast".

Ostrašćene rasprave su ušle u narod i uzrokovale prave ulične ratove, naročito u Egiptu, žitnici carstva. Pronicljivi Konstantin je u tome video ambicije sveštenstva da preuzme i svetovnu vlast i vrlo učtivim pismom ih je obavestio da je trebalo da svoje teološke nedoumice drže daleko od naroda, a kada već nisu onda treba da dođu u Nikeju i dogovore se oko "jednomislija". Nikeja je u to vreme služila kao prestonica dok se obližnji Konstantinopolj s druge strane Bosfora još gradio. Prevoz kočijama "carske pošte" bio je obezbeđen, kao i sve ostale ugodnosti, ali mnogi episkopi nisu došli, verovatno u strahu od carevog gneva prikrivenog lepim rečima. Istorija smatra da ih se okupilo oko tri stotine, a sa pratnjom je to činilo oko 2.000 ljudi. Tek što ih je car Konstantin dočekao i bez vojne pratnje primio u palati, oni su podigli strahvitu galamu i svađu. Neki od razumnijih episkopa ostavili su dnevnička svedočanstva da su se stideli postupaka i prostakluka prisutnih crkvenih velikodostojnika, naročito onih iz Aleksandrije koji su istupali kao advokati sveštenika Arija, koji je prezir prema carskom pozivu pokazao nedolaskom u Nikeju.

Nemiri i nesuglasice iz crkve preneli su se i na ulice o čemu svedoči jedan od najuglednijih episkopa, Sveti Grigorije Nazijanski: "Zamolite čoveka u menjačnici da vam razmeni novac, a on će vam održati predavanje o tome u čemu se Sin razlikuje od Oca. Kada drugog pitate pošto je hleb on će vam razjasniti da je Sin niži od Oca. Kada pitate da li je kupatilo zagrejano, sluga će vam reći da je Sin stvoren ni iz čega".

Takav haos je teško pogađao jednog od najuglednijih episkopa, dobrodušnog Nikolu iz Mire, koji je celo imanje prodao i imovinu razdelio sirotinji (potajno im ostavljajući novac noću, što je postao i temelj mita o Deda Mrazu), a zatim se povukao u osamu i ćutanje. Tek kada mu se po legendi ukazao Hrist i rekao mu da se vrati u svet, nastavio je da propoveda i čini dobra dela, čime je privlačio narod hrišćanstvu.

Konstantin je video da od mirnog rešenja problema nema ništa, pa je sam dao sugestije o dogmi i organizaciji crkve koje se nisu mogle odbiti. Posledice su bile usvajanje Simvola vere i utvrđivanje prvih kanona crkve, uključujući kodifikovanje Novog zaveta. Taman kad su se strasti stišale pojavio se aleksandrijski episkop Arije, vrstan logičar i retoričar i ponovo izazvao pometnju što je dobrog Nikolu izvelo toliko iz takta da ga je ovaj ošamario nasred Sabora. Rimski zakoni bili su neumoljivi pa je Nikola završio u zatvoru, a najugledniji i najuticajniji episkopi su ga osudili. Međutim, kaže legenda, sledeće noći su ti episkopi usnuli isti san: kako Hrist i Bogorodica predaju Nikoli Jevanđelje i omofor-simbol episkopskog dostojanstva, pa je osuđenik već sledećeg jutra pušten iz zatvora. Posle zvaničnog čitanja Simvola vere, Nikola je postao prvi pravoslavni kanonski vladika. Racionalni istoričari smatraju da je u toj priči značajnu ulogu imao i car Konstantin, koji je oslobodio Nikolu jer je delima, a ne rečima, svedočio o svojoj veri.

NIKEJSKI ZAVET I SVETOSAVLjE

NA istom mestu gde je 325. prvi put pročitan Simvol vere i Nikola proglašen za prvog kanonskog episkopa, romejski car Teodor Laskaris je 1218. kneza jeromonaha Savu Nemanjića proglasio za arhiepiskopa prve nacionalne pravoslavne Srpske crkve. To je bilo priznanje poglavara pravoslavne vaseljene Savi i njegovom narodu, koji je jedini na evropskom tlu ostao pravoslavan posle latinskih krstaških osvajanja. Samo su Srbi, uprkos patnjama koje su zbog toga trpeli, vekovima ostajali verni Konstantinovom i Nikolinom nikejskom zavetu. Nikeja se zato može smatrati početnom tačkom istorijske vertikale koja je zauvek povezala pravoslavno hrišćanstvo sa borbom za identitet srpskog naroda. To je ono što se naziva Svetosavlje.