JUGOSLAVIJA JE OBNAVLJANA "CEPANJEM" I DEGRADACIJOM SRPSTVA: Kriterijum na zasedanju u Jajcu - teritorijalna organizacija KP pre aprilskog rata

Sa stanovišta porekla novog unutrašnjeg uređenja koje je KPJ stvarala u toku rata, odlučujući je bio kriterijum teritorijalne organizacije KPJ pre Aprilskog rata. U već postojećoj strukturi partijskih organa i organizacija u jesen 1941. konstituisan je samo Oblasni komitet KPJ za Sandžak, direktno vezan za CK KPJ, izdvajanjem iz dotadašnje organizacije Crne Gore, Boke i Sandžaka. Oblasna organizacija Kosova i Metohije izdvojena je uoči rata u organizaciju takođe vezanu za najviše partijsko rukovodstvo KPJ. Stoga je buduća federativna organizacija Jugoslavije anticipirana partijskom strukturom, ili drukčije rečeno teritorijalna organizacija KPJ reprodukovana je i u državnoj sferi.

Ima istoričara koji u tome nalaze podudaranje teritorijalne organizacije sa nacionalnim individualitetima u praksi... Sam kriterij izdvajanja teritorijalnih organizacija je odražavao nacionalnu politiku KPJ, ali je podela izvođena iz projekcije jedne partije, bez verifikacije merila u široj javnosti, suprotno koncepcijama daleko snažnijih građanskih činilaca u političkom i društvenom životu, zanemarivanjem istorijsko-etničkih merila razgraničenja na izrazitu štetu srpskog nacionalnog koncepta rasprostranjenog i ukorenjenog u svesti najširih narodnih slojeva, bar u onom prostoru koji je tretiran kao srpski.

U samoj organizaciji KPJ nije do kraja bilo izvedeno nacionalno prestrukturiranje organizacije, kao što pokazuje slučaj Srbije čija je organizacija konstituisana kao nacionalna tek maja 1945. godine. [...]

Jugoslavija je najveće ratno delo jugoslovenskih komunista. No, ona je u sebi sadržavala moralno-politički nedozvoljivo ćutanje o masovnoj likvidaciji Srba. Između dnevnog pragmatizma i budućnosti, KPJ opredelila se za politiku koja će je zbog ćutanja činiti teško hranljivom posle rata, kada se pitanje u uslovima snažne Partije i organizovane države moglo daleko lakše otvoriti. No i tada je preovladavao strah od buđenja srpskog nacionalizma, kao da on nije nastajao i narastao zbog ćutanja KPJ, čak i u njenim redovima. Strah vodstva KPJ od većinskog naroda prisutan pre rata, u toku rata, održao se i posle 1945. godine.

Dovoljno je pogledati koliko je stereotipa upotrebljeno na račun stvaranja Jugoslavije, međuratne pozicije srpskog građanstva, pa i držanja srpskih građanskih snaga u ratu: da je "versajski mir" imao za narode Jugoslavije katastrofalne posledice; "velikosrpska hegemonija"; "versajska Jugoslavija" rođena na Krfu, u Londonu i Parizu; da je stara Jugoslavija postala najtipičnija zemlja nacionalnog ugnjetavanja u Evropi; da su Hrvati, Slovenci i Crnogorci bili neravnopravni državljani Jugoslavije; da je velikosrpska hegemonistička klika korumpirala najreakcionarnije elemente Hrvata, Slovenaca, Muslimana; o Jugoslaviji kao maski srbizacije Hrvata i Slovenaca itd. Time se uspostavljala i nastavljala da živi hipoteka velikosrpske vladavine, koja praktično nije ni prekidana, jer je na njoj zasnivana nacionalna politika KPJ koja je od Srba zahtevala da ne pokreću svoje pitanje. [...]

U Srbiji su pripreme za stvaranje antifašističkog veća Srbije preduzimane još u prvoj polovini 1943. godine, posle osnivačkog zasedanja Avnoja u Bihaću. Iz sačuvanih izvora vidi se da je Pokrajinski komitet 14. januara 1943. izvestio CK KPJ o kadrovskom sastavu budućeg tela. Iz pisma PK proizilazi da se računalo na Petra Stambolića u ime PK i Glavnog štaba, na članove okružnih komiteta, članove štabova partizanskih odreda, ilegalce, kao i na pojedine vanpartijske ličnosti, pre svega na Vladislava Ribnikara, direktora "Politike", bliskog komunistima, te Dušana Bogdanovića, člana Glavnog odbora Narodne seljačke stranke koji je održavao veze sa rukovodećim komunistima - Ivanom Milutinovićem i Blagojem Neškovićem. Bogdanović je rukovodstvu Partije istovremeno bio veza sa generalnim sekretarom stranke, dr Dragoljubom Jovanovićem.

Tito ne dozvoljava da se osnuje antifašističko veće Srbije

Pokrajinski komitet je marta 1943. tražio od svih okružnih komiteta da odrede po najmanje pet delegata za antifašističko veće Srbije, komuniste, "najpoznatije u svom kraju", ali od osnivanja ASNOS nije bilo ništa, iz više razloga, ali pre svega zato što CK KPJ nije davao načelnu saglasnost. Pri postojećoj hijerarhijskoj strukturi Partije i partijskom centralizmu bez presedana, ništa se nije moglo niti smelo rešavati samostalno. Objektivno gledano, u Srbiji polovinom 1943. nije bilo nijednog okružnog narodnooslobodilačkog odbora i brigade kao osnove za stvaranje najvišeg organa vlasti srpske zemlje.

Građanskih političara, koji bi bili voljni da učestvuju u ovoj komunističkoj kombinaciji, jednostavno nije bilo. Čak je i Dragoljub Jovanović, kao levičar, pre rata narodnofrontovski orijentisan, koji je poznavao komuniste, ostao zakonspirisan, nespreman da sarađuje sa strankom koja je "partnere" stavljala pred svršen čin. Vladislav Ribnikar izašao je na slobodnu teritoriju i našao se u zapadnim delovima Jugoslavije. Dušan Bogdanović nije prihvatao predlog Pokrajinskog komiteta, kao i drugi konsultovani političari i javni radnici. Narodnooslobodilački pokret u Srbiji još nije ostvarivao onoliki uticaj koji bi ohrabrivao građanske političare da sarađuju s njegovim strukturama vlasti. Petar Stambolić pominje da se polovinom 1943. računalo da se za predsednika Asnosa izabere dr Siniša Stanković. Blagoje Nešković je obaveštavao CK KPJ da je PK zamislio da se Veće izabere na taj način što bi se liste kandidata iznosile na zborovima koje organizuju partizanski odredi i na konferencijama NOO, omladine i žena. Septembra i oktobra 1943. Pokrajinski komitet obnavlja ideju o izboru kandidata za Veće. Neki su ovo telo krstili kao "Avnoj Srbije".

Moma Marković je 11. novembra 1943. obavestio PK KPJ za Srbiju da se u Bosni vrše pripreme za stvaranje NKOJ (Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije) i da CK KPJ traži da se hitno na slobodnu teritoriju prebace Dušan Bogdanović i Dragoljub Jovanović, ali je Bogdanović bio uhapšen od okupatora marta 1943, a Dragoljub Jovanović nije bio spreman da ulazi u komunističke organe bez svoje i stranačke individualizacije, a na drugoj strani prethodnog ravnopravnog raspravljanja o odlukama i saglašavanja s njima. Pozivan je na slobodnu teritoriju, kaže, tek posle svršenog čina da "pokrije imenom Narodne seljačke stranke i svojim imenom odluke u čijem donošenju nismo učestvovali".

Na drugom zasedanju Avnoja delegaciju iz Srbije sačinjavali su predstavnici iz srpskih jedinica NOV. Vojni kadrovi iz Srbije činili su reprezentativno partijsko predstavništvo, samim tim su se u svojstvu većnika na drugom zasedanju Avnoja uglavnom našli rukovodeći komunistički kadrovi iz Srbije. No, oni nisu na drugom zasedanju ili posle njega, kao celina, ili pojedinačno, sem donekle Moše Pijade, postavljali pitanje Srbije u Federaciji u smislu razjašnjenja, preciziranja, granica, oblika buduće federalne jedinice, centralizma i decentralizacije, vojske itd., dakle svih onih pitanja koja su u razgovoru sa maršalom Titom posle zasedanja postavljali slovenački delegati.

Sem sa slovenačkim većnicima, sličan sastanak Tito je imao i sa hrvatskom delegacijom. Ako se ima u vidu značaj čina stvaranja složene države, njegovu najslabiju tačku u Jajcu predstavlja to što nije bilo otvorene rasprave o načelima i pojedinostima unutrašnjeg uređenja. S obzirom na ideološku platformu ovih delegata, činjenicu disciplinovanosti komunista, kao i širenje odijuma prema ranijoj velikosrpskoj politici, slična rasprava se delegacijom Srbije nije se mogla ni zamisliti. Pitanje može da se pokreće samo iz daleke perspektive, sa stanovišta naknadno stečenog iskustva i posledica koje su nastupile.