BILJKA KOJA NE UMIRE, SIMBOL VASKRSA SRBIJE: Šta predstavlja Natalijina ramonda, čudnovati cvet koji se nosi na reveru za Dan primirja

Kao glavni motiv za ovo znamenje izabran je spoj Albanske spomenice i biljke koja je u botanici poznata i kao cvet "feniks", jer čak i kada se potpuno osuši, ako se zalije, može da oživi. Natalijina ramonda je zvanični simbol primirja, kao i simbol vaskrsa Srbije u Prvom svetskom ratu.

Nadaleko poznata po lepoti, Natalijina ramonda je endemit, raste samo na istoku Srbije, u Severnoj Makedoniji i u Grčkoj, ali i na Kajmakčalanu, gde je srpska vojska, pod komandom vojvode Živojina Mišića vodila žestoke borbe od 12. septembra do 3. oktobra 1916. godine i izvojevala pobedu, doduše uz ogromne ljudske žrtve. Cvet se dovodi u vezu baš sa ovim istorijskim događajem.

- Natalijina ramonda ima izrazitu simboličku vrednost u našoj istoriji. Otkrivena je krajem 19. veka u južnoj Srbiji u vreme Obrenovića, ali cveta i na Kajmakčalanu, mestu proboja Solunskog fronta nakon kog je došlo do velikog juriša srpske vojske u otadžbinu 1918. Zato se ovaj ljubičasti cvet, stilizovan sa lentom nekadašnje Albanske spomenice, danas koristi kao simbol obeležavanja Dana primirja - ističe istoričar dr Nemanja Dević, naučni saradnik Instituta za savremenu istoriju.

Natalijina ramonda je drevna biljka koja je preživela čak i ledeno doba, a zatim opstala na skrivenim delovima Balkana. Pripada tropskoj familiji (Gesneriaceae), a uspela je da preživi nepovoljne klimatske uslove do današnjih dana. Cvet je otkrio dr Sava Petrović, učenik Josifa Pančića, koji ju je 1879. godine pronašao u okolini Niša, u Jelašničkoj klisuri na Radovanjskom kamenu. Petrović je bio dvorski lekar kralja Milana Obrenovića i u čast kraljice Natalije, cvet je nazvao njenim imenom. Drugi deo svog imena cvet duguje botaničaru Ramondu, koji je živeo krajem 18. i početkom 19. veka. Prema njegovom imenu je čitav rod ove biljke dobio naziv ramonde. Postoji i srpska ramonda (Ramonda serbica), koju je u 19. veku, na Rtnju pronašao Josif Pančić.

Srpsku i Natalijinu ramondu najlakše je razlikovati prema obliku lista i cveta: prva ima obično rombičan, ređe ovalan list čije su ivice grubo nazubljene, a druga okruglastije listove, sa pravilnim i sitnim zupcima. Opet, Serbica ima tanjirast, zaobljen cvet, dok su kod Natalie latice prave. Takođe, razlikuju se i po tome što se kod Natalijine ramonde krunični listići međusobno preklapaju, dok su kod srpske razdvojeni. Cvetovi su im pritom veoma lepi. Najčešće, Natalijina ramonda ima tamno-ljubičaste, a srpska svetloljubičaste cvetove, iako boja može da varira do bele. Obe vrste su retke i dobro podnose hladnoću. Kao ugrožene biljke i živi fosili, Natalijina ramonda i Srpska ramonda su pod strogom zaštitom države.

Najbliži srodnici Natalijine ramonde rastu u Aziji i Africi. U Evropi postoji samo pet vrsta ove familije. Smatra se da su sve ove vrste "živi fosili", ostaci tropske i suptropske flore. Natalijina ramonda nepovoljne uslove na staništu, kao što su nedostatak vlage, visoke ili niske temperature, preživljava ulaskom u anabiozu, fiziološko stanje u kome se metabolizam usporava, a nadzemni organi dehidriraju, tako da gube i do 95 procenata vode. Kada uslovi na staništu ponovo postanu povoljni, one u roku od 48 časova do nekoliko dana ponovo uspostavljaju normalnu metaboličku aktivnost i ozelenjavaju, zbog čega se još nazivaju i "biljke koje vaskrsavaju".

U našem narodu Natalijinina ramonda se naziva i vaskršnji cvet.

U svetu postoji oko 270.000 vrsta cvetnica, a svega njih tridesetak imaju sposobnost anabioze. One su mahom zastupljene u Srednjoj i Južnoj Americi, južnoj Africi, jugoistočnoj Aziji i Australiji. Ramonde i njihova dva srodnika, Haberlea rhodopensis u Bugarskoj i severoistočnoj Grčkoj, kao i Jankaea heldreichii na Olimpu, jedine su cvetnice u Evropi koje imaju taj redak dar.

Natalijina ramonda je pravi ukras krečnjačkih stena, naročito kada cveta. Visoka je oko deset centimetara. Tamnozeleni, debeli, eliptično jajasti listovi obrazuju skoro pravilnu rozetu koja leži na kamenitoj podlozi. Biolozi kažu da se teško može prepoznati i uočiti u vreme sušnih letnjih meseci. U to vreme biljke su sasušene, smežurane i beživotno riđe-braonkaste. Pritajena i skoro osušena, sa prvom vlagom ponovo oživljava, kao što se desetkovana Srbija preporodila posle Prvog svetskog rata.

KAPITULACIJE U VAGONU U KOMPJENjU

PRIMIRJE u Prvom svetskom ratu potpisano je 11. novembra 1918. godine između sila Antante i Nemačke. Tada su generali zaraćenih strana u francuskom gradu Kompjenju, u jednom železničkom vagonu potpisali primirje. Mada će rat biti sasvim završen tek u Versaju, događajem na železničkom koloseku okončan je najkrvaviji sukob u dotadašnjoj ljudskoj istoriji. Dva minuta pre sklapanja primirja poginuo je i poslednji vojnik na Solunskom frontu.

Isti vagon je, inače, još jednom bio pozornica istorije - Hitler je 1940. godine, u zenitu Drugog svetskog rata, insistirao da se kapitulacija Francuske potpiše u vagonu koji je, po mišljenju nacista, simbolizovao poniženje Nemačke.

* * * * * * * * *

DEMOGRAFSKA I MATERIJALNA KATASTROFA SRBIJE

STRAVIČNA CENA POBEDE

SRBI su u Velikom ratu podneli ogromnu žrtvu i izgubila gotovo trećinu stanovništva.

Prve procene su objavljene na Pariskoj mirovnoj konferenciji koja je održana neposredno posle završetka Prvog svetskog rata, 1919. godine. Prema tim informacijama, poginulo je 1.247.435 stanovnika Srbije, od kojih 402.435 vojnika i 845.000 civila. Pored direktnih gubitaka u ratu, glad, siromaštvo, mrazevi i infekcije povećali su broj smrtnosti. Samo od pegavog tifusa u Srbiji je preminulo oko 350.000 ljudi, dok je u tuđini nastradalo 40.000 ljudi. Isti podaci govore da je bilo ukupno 264.000 invalida - 114.000 vojnih i 150.000 civilnih.

U knjizi "Srbija 1914-1918, sećanje na vreme bola i ponosa" akademik Vladimir Stojančević navodi da se "statistika demografskih gubitaka u Prvom svetskom ratu može samo delimično rekonstruisati", jer je za deo Srbije pod bugarskom okupacijom, što je činilo oko dve trećine zemlje, praktično nemoguće dati precizne podatke.

Gubitke u ljudstvu, najtragičnije za jedan narod i državu, pratila je ogromna šteta u ekonomiji i poljoprivredi. Pretpostavlja se da je Srbija tada izgubila polovinu nacionalnog bogatstva, odnosno sedam do deset milijardi zlatnih franaka. Uništeno je 70 odsto celokupne industrije, polovina rudnika metala i 70 odsto rudnika uglja.

Istraživači navode da je Srbija u Prvom svetskom izgubila 182 industrijske godine.

Centralne sile su iz Srbije odnele milion i po tona uglja, više stotina hiljada tona raznih metala i četiri i po tone srebra i zlata. Srbija je već krajem 1915. bila "opustela zemlja". Gotovo čitav stočni fond bio je uništen.

Tokom četiri ratne godine Kraljevina Srbija je morala da donese teške odluke, da podnese velike gubitke i stradanja, i da odoli mnogim iskušenjima. Od veličanstvenih pobeda na Kolubari i Ceru, do Solunskog fronta i Albanske golgote, srpska država se na kraju našla na strani država pobednica. "Pirova pobeda i stravična cena" kojom je Srbija platila "slobodu i ujedinjenje", kako su to govorili pojeidni srpski intelektualci.

- Jedina "svetlost" bila je neizmerna hrabrost i požrtvovanje srpskih vojnika, civila, žena dobrovoljnih bolničarki i neposrednih učesnika u borbama, bez obzira na nacionalnu ili versku pripadnost, članova savezničkih misija ili dobrovoljaca u Velikom ratu, poštenje i čast koji su svi zajedno nesebično položili na oltar otadžbine - ističe Jasmina Živković iz Istorijskog arhiva u Požarevcu.