DIJALOG PROŠLOSTI SA SADAŠNJOŠĆU: Milorad Ekmečić spoj najbolje intelektualne tradicije i vrline našega naroda

Profesor Ekmečić je u svojoj ličnosti i svome delu spojio najbolje intelektualne tradicije i vrline našega naroda, deleći  istovremeno, nažalost, i njegovu golgotu – od prebilovačkog neprebola 1941. do sarajevskog tamnovanja 1992. godine. Pred nama je po svemu izuzetno i u mnogome neponovljivo naučno delo profesora Ekmečića – u širokom istraživačkom luku – od "Ustanka u Bosni 1875/78." do "Dugog kretanja između klanja i oranja" – Istorija Srba od 1492–1992. Ekmečić je bio veliki majstor naučne sinteze kao najvišeg dometa istoriografske naučne misli. U ogromnom broju njegovih radova, od preko 400 bibliografskih jedinica, izdvajaju se kapitalna dela "Ratni ciljevi Srbije 1914." godine, "Stvaranje Jugoslavije 1790–1918" (knj. 1 i 2), "Dugo kretanje između klanja i oranja" – Istorija Srba od 1492–1992, veliki delovi desetotomne Istorije srpskog naroda, ali i Istorije Jugoslavije koju je pisao zajedno sa Ivanom Božićem, Simom Ćirkovićem i Vladimirom Dedijerom. 

Profesor Milorad Ekmečić bio je čovek sjajne istoriografske spreme i širokog naučnog interesovanja. Shvatao osobenost predmeta proučavanja i velike metodološke i teorijske poteškoće istorijskog saznanja. Svaka istorija je, ističe on, „dijalog prošlosti sa sadašnjošću“, jer „nijedan događaj koji se pred našim očima dešava nije bez korena u dubokoj prošlosti“. Dajući prednost temeljnim arhivskim istraživanjima u domaćim i brojnim stranim arhivima, Ekmečić nije zanemarivao metode i rezultate istraživanja srodnih naučnih disciplina kao što su istorijska sociologija, filozofija istorije, istorijska psihologija, istorija mentaliteta. Njegov pristup  prošlosti bio je racionalan i kritički. Zahvaljujući nadmoćnosti sopstvenog istorijskog metoda, ali i širokom krugu znanja iz srodnih humanističkih nauka, Ekmečić se svojim velikim delom svrstao u svojevrsni panteon srpske istorijske nauke, ne samo kao izuzetno plodan pisac, nego i kao mislilac i teoretičar moderne istorijske ideologije. 

U ISTORIJSKOJ NAUCI  Ekmečić je polazio od pouzdanog metodološkog načela: da bi se jedno vreme upoznalo i razumelo treba o njemu mnogo znati, treba poznavati ne samo materijalne i društvene uslove nego i stanje svesti, shvatiti organsku povezanost različitih elemenata istorijskog procesa. Ekmečića su posebno zanimale ideje i ideologije, društveni pokreti, naročito agrarni pokreti srpskog i balkanskih društava, izrastanje nacionalnih elita iz seljačkih društava, fenomeni nacije, političko-religiozni pokreti velikih sila, pored ostalih i Vatikana i njegove „Katoličke akcije“. Naziv trećeg poglavlja Istorije Jugoslavije "Borba za nacionalne države i moderna društva" bio je na neki način okosnica celokupnog istraživačkog dela  Milorada Ekmečića. 

Suštinu Ekmečićevog  naučnog opusa čine ključni istorijski problemi srpske, jugoslovenske i balkanske istorije novoga veka, sa širokom političkom, idejnom i kulturno-religioznom evropskom i svetskom pozadinom. Od izbijanja srpske revolucije 1804, smatrao je, postoji pitanje ko će i kako organizovati balkanski prostor: „Etnička rasprostranjenost Srba se doživljava kao strateška podloga svake, prošlih i budućih, ruske dominacije, i sve što je ovde rađeno, na prvom mestu je odgovor na glavobolje zapadnih država da je Rusija prirodno predodređena da ovde ne bude nezvani gost“. Podseća na Napoleonove reči iz 1806. da bi ruski prelazak Dunava i zauzimanje čvrstog uporišta na njegovoj desnoj obali, čak i „jedne stope“, bilo „jednako kao zauzimanje Konstantinopolja“.

ODVAJANjE SRBIJE OD RUSKE POLITIKE

PROFESORA EKMEČIĆA su tokom poslednje dve decenije života sve više zaokupljali spoljni i unutrašnji uzroci razbijanja jugoslovenske države, kao što su ga prethodnih nekoliko decenija zanimali procesi stvartanja te države. Katolička crkva je odmah po ujedinjenju 1918. stvarala osnove za rasulo države kroz organizacije tzv. „katoličke akcije“. Titoizam je, po njemu, postepeno prestajao da bude progres od staljinizma ka demokratiji i postajao degeneracija staljinizma u tip katoličkog totalitarizma Srednje Evrope između dva svetska rata. „Ta je evolucija – piše on – dovršena sporazumevanjem sa Vatikanom 1966–1971. godine. Po tvrdnji britanskog istoričara Avra Menhetna u sporazumu 1968. jugoslovenska vlada se obavezala da Katoličku crkvu ne optužuje za genocid 1941–1945. i da ga ne pominje“. 

U međunarodnom pogledu glavni protivnik zajedničke države posle 1918. godine bila je politika britanske vlade, a kasnije međunarodni komunizam. Trijumf religioznog tipa nacije, prema Ekmečiću, ostvaren je u jugoslovenskoj revoluciji 1941–1945. Srpski deo oslobodilačkog pokreta pocepao se na komunističko i nacionalističko krilo, a oba uzajamno, po njemu, „snose odgovornost za rasulo jugoslovenske države 1992. i slom ideje srpskog državnog ujedinjenja“. Komunisti su od 1941. bili u vezi sa britanskim masonskim ložama, čak je i njihovo vođstvo pripadalo masonima. „Srpski nacionalisti snose odgovornost pred istorijom zbog toga što su sva politička rešenja srpske borbe prepuštali britanskoj vladi, koja je kontrolisala sve odluke izbegličke jugoslovenske vlade“. Rezultat je bio kraljev poziv u septembru 1944. da se sve srpske formacije stave pod komandu maršala Tita.

JUGOSLOVENSKA DRŽAVA se 1992. godine raspada po šavovima koje je od 1948. stvarao jugoslovenski komunizam podržavan od strane američke vlade. Iako izražava određenu sumnju prema karakteru strateških i geopolitičkih studija, smatrajući ih nekom vrstom ideologije, Ekmečić ipak ističe da se u slučaju politike Sjedinjenih Američkih Država ovoj vrsti studija mora posvetiti posebna pažnja: „Ne samo da se američka politika vodi preventivno, ona se osniva na brojnim analizama velikih naučnih instituta pod državnom i privatnom kontrolom“. Nasuprot starih suverenih nacija podržavaju se multietnička, multirasna i multireligiozna društva, što u stvarnosti znači da se „podržava regionalizacija velikih evropskih nacija i separatizam u njima, kao i sve religije koje destabilizuju Rusiju i Kinu“. Ekmečić je često isticao da je posle sloma komunizma u Jugoslaviji 1990. godine ponovo oživela ideologija o navodnoj superiornosti zapadne nad vizantijskom civilizacijom u čemu je navodno bitna razlika između Hrvata i Srba.  Pojavom modernih rasističkih teorija ova ideologija konzervativnog katoličkog filozofa Žozefa de Metra o inferiornoj vizantijskoj civilizaciji dobila je novi podstrek.

Drugo izdanje svoje Istorije Srba Ekmečić je završio sa naglašenim pesimizmom: „Budućnost gledamo kroz tamu“. Istorija građanskog rata 1992–1995. odvijala se u okviru „američkog aksioma“ da srpski narod „politički mora ostati u isfragmentiranom stanju bez višeg stepena jedinstva“. SAD će Srbima „ugađati u svemu, sem u pravu na suvernu nacionalnu državu i nezavisnost“. Zbog ovog „prioritetnog američkog nadzora“ zaključio je Ekmečić, gotovo je nemoguće, „čak i u najgrubljim crtama predviđati budući razvoj“. Iako smo još daleko od juriša i besa paganskog boga „Vatana“ koga je Jung 1936 uhvatio na nemačkim ulicama – besedio je Ekmečić krajem aprila 1999. godine – „današnja kolektivna fobija je kao i uvek u prošlosti samo instrument za ideološku mobilizaciju militarizovanih društava. Faktor kolektivnog nesvesnog, kad jednom počne, otima se kontroli i ne može se lako zaustaviti“.

Izuzetno naučno delo profesora Ekmečića ostaje neiscrpna riznica ne samo istorijskih znanja nego i pouka za budućnost. Ono je doprinelo afirmaciji srpske istorijske nauke u evropskim i svetskim razmerama. Brinuli su ga zadaci naše istoriografije i njena budućnost. Nije smatrao da istoriografija treba da bude toliko naučna da izgubi svaku vezu sa životom. Nadaleko su poznate njegove polemike oko dela "Stvaranje Jugoslavije" sa hrvatskim i drugim jugoslovenskim istoričarima. Do kraja je razobličio pamfletski karakter knjiga Noela Malkolma "Bosna – kratka istorija" i "Kosovo–kratka istorija." Kod Srba je istorija bila, podsećao je često Milorad Ekmečić, „stalan i mukotrpan napor da se očuva svoj identitet“.  (BESEDA NA PREDSTAVLjANjU SABRANIH DELA MILORADA EKMEČIĆA)

MUKOTRPAN NAPOR DA SE OČUVA IDENTITET

PITANjE revizije ustavno-pravnog položaja pokrajina pokrenuto je neposredno nakon demonstracija. Pratio ga je strah političkih krugova u Zagrebu, Ljubljani i Novom Sadu da bi rasprava o karakteru autonomije SAP Kosovo, otvorila ozbiljnu političku krizu. Imajući to u vidu partijki vrh Srbije je, krajem decembra 1981 (18. sednica CK SK Srbije), odlučio da ne traži promenu ustavne pozicije pokrajine i smisla postojeće autonomije ali da pritom iznađe mogućnost da republika ostvari unutrašnje jedinstvo na celoj teritoriji i bude, konačno, konstituisana kao državna i samoupravna društvena zajednica. Zvanični stav srpskog rukovodstva je bio da ne može prihvatiti stanje potpune izdvojenosti pokrajina. Petar Stambolić je govorio o procesu odvajanja pokrajina od republike. Konstatovao je da se time "SR Srbiji osporavaju ona svojstva koja ona ima kao nacionalna država srpskog naroda i drugih naroda koji žive u njoj". Po njegovom mišljenju proces dezintegracije poništavao je Srbiju kao državu i kao samoupravnu društveno-političku zajednicu. Dragoslav Marković je potencirao potrebu da se o značajnim pitanjima ustavno-pravnog položaja pokrajina otvori razgovor. Skretao je pažnju na proces vanustavnog osamostaljivanja pokrajina, posebno Kosova i praksu da se o tome ćuti i cela pojava zataškava. Nije pristajao na poziciju u kojoj će srpskim komunistima večito biti pripisivan greh "velikosrpske hegemonističke buržoazije".

Smatrao je da radni ljudi i građani Srbije konačno moraju dobiti državu kakvu imaju drugi jugoslovenski narodi. Miloš Minić je izjednačavao opasnost od "autonomaštva" i "državnog centralizma". Dušan Popović se suprotstavljao omalovažavanju i diskriminaciji autonomnih pokrajina. Ilijaz Kurteši je insistirao da problem pokrajina bude rešavan na osnovu Ustava iz 1974. Predstavnici pokrajina su svaki pokušaj konstituisanja Srbije kao celovite države označavali kao povratak centralizmu, etatizmu i birokratizmu. Izneti zahtevi i obrazloženja, u mnogo čemu međusobno suprotstavljeni, paralisali su svaki pokušaj promena. Podrška pokrajinskim rukovodstvima u borbi sa Srbijom stizala je i iz drugih republika. U konačnom zaključku CK SK Srbije je potvrdio da ustavna rešenja daju garancije protiv svih vidova centralizma, partikularizma i separatizma. Preduslovom jedinstva i zajedništva označio je "što šire udruživanje rada i sredstava organizacija udruženog rada". U skladu sa tim bio je i zahtev za suprotstavljanjem "svim tendencijama autarkičnog privrednog i društvenog razvoja, pojavama narušavanja dohodovnih veza i privrednih tokova...". Zaključci su predvideli da državne funkcije pokrajina (opštenarodna odbrana, državna bezbednost i međunarodna saradnja) budu objedinjene. CK SK Srbije se obavezao na "dosledno ostvarivanje ustavnih funkcija SR Srbije i socijalističkih autonomnih pokrajina Vojvodine i Kosova, koje su sastavni deo SR Srbije i konstitutivni elemenat jugoslovenske federacije". Odnosi u republici bili su neznatno redefinisani.

ČEDOMIR POPOV: EKMEČIĆEVA KAPITALNA SINTEZA PROŠLOSTI, SADAŠNjOSTI I NEIZVESNE BUDUĆNOSTI

RELIGIJA JE VODODELNICA NACIJA

AKO ZBILjA postoji pitanje oko kojeg se okreće gotovo celokupan opus Milorada Ekmečića, onda je to odnos vere i nacije, religioznog i nacionalnog motiva u istoriji južnoslovenskih naroda, od vremena njihovog nacionalnog konstituisanja, pa do naših dana. Od njegovog naučnog „prvenčeta“ („Uloga don Ivana Musića u Hercegovačkom ustanku 1875-1878“) , objavljenog još 1956, pa do studije „Susret civilizacija i srpski odnos prema Evropi“ (1996), to je „dežurna tema“ Ekmečićevih plodnih istraživanja i razmišljanja. [...] Suvišno je, valjda, i napominjati da ova problematika zauzima dominantno mesto i u Ekmečićevoj kapitalnoj sintezi "Stvaranje Jugoslavije", kao i u mnogim drugim radovima (na primer, u knjizi "Ratni ciljevi Srbije 1914)." [...] Ekmečićev  zaključak, koji je o ovom kapitalnom problemu naše prošlosti, sadašnjosti, a po svemu sudeći i neizvesne budućnosti, izneo u "Stvaranju Jugoslavije": „Istorijska posledica ovakvog stanja stvari [verskih raskola - Č. P.] jeste da se po tipologiji jugoslovenski nacionalni pokreti ne mogu upoređivati sa klasičnim evropskim. Što oni nisu izrasli kao jedan narod, treba zahvaliti samo crkvama. Religija je ostala vododelnica nacija, a to je osnovno pravilo.“ Takav nacionalizam Ekmečić naziva „sektarijanskim“, ili „nacionalizmom sudnjeg dana“.  U Predgovoru Radova iz istorije Bosne i Hercegovine, on je ovaj zaključak podigao na teorijski nivo, govoreći o južnoslovenskim nacionalnim identitetima „izgrađeni[m] na religioznim granicama“. Ti su nacionalizmi, po njemu, „u stalnom ratu sa stvarnošću“.[...]

VREDI POMENA i novije Ekmečićevo bavljenje pitanjem civilizacijskih granica na Balkanu, toliko danas omiljeno na Zapadu kao propagandno oružje u rukama boraca za tzv. novi svetski poredak. Ovo pitanje doticano je na nekoliko mesta u knjizi „Srbi na istorijskom raskršću“. Gledišta ovde saopštena podudarna su sa stanovištima, precizno analiziranim i obrazloženim, u značajnoj studiji „Susret civilizacija i srpski odnos prema Evropi“.  U njoj Ekmečić, u svetlu poznatih teorijskih koncepcija o sadržaju pojma civilizacija, raspravlja o nekim navodno novim interpretacijama ovog fenomena. Ta „nova“ tumačenja su, međutim, samo savremenim potrebama prilagođene stare ideologije o „superiornim“ i „inferiornim“ civilizacijama, čija je namena dvojaka: da dokažu nadmoćnost katoličke („rimske“) nad pravoslavnom („vizantijskom“) civilizacijom i da uvere svet u večnost i nezamenljivost savremenog kapitalizma američkog tipa, kao nosioca najsavršenije civilizacije, kojom se završava istorija.