MAJSTOR NAUČNE SINTEZE I BASNOSLOVNE ERUDICIJE: Portret Milorada Ekmečića - istoričara koji je obeležio našu epohu

Milorad Ekmečić rođen je 4. oktobra 1928. godine u Prebilovcima, opština Čapljina, od oca Ilije i majke Kristine. Osnovnu školu (četiri razreda) završio je u Čapljini, a gimnaziju, uz oslobađanje od mature, u Mostaru 1947. Rat je do 1943. godine proveo u Čapljini, a nakon gubitka i drugog roditelja, u Prebilovcima na slobodnoj teritoriji. Tokom rata ustaše su mu ubile oca i 78 članova porodice. Od oktobra 1944. do jula 1945. bio je u NOV kao kurir u komandama mesta Čapljina i Konjic. Upisao je Grupu za opštu i nacionalnu istoriju na Sveučilištu u Zagrebu, gde je diplomirao 1952. Iste godine je izabran u zvanje asistenta za predmet Opšta istorija novog vijeka na Odsjeku za istoriju novootvorenog Filozofskog fakulteta u Sarajevu. Proveo je jednu godinu na istraživačkom radu u arhivima u Zagrebu, Beogradu, Zadru, kao i nekoliko meseci u Beču.

Doktorsku disertaciju "Ustanak u Bosni 1875-1878" odbranio je na Sveučilištu u Zagrebu 1958. Osim što je radio na Filozofskom fakultetu jedno vreme je predavao i na Fakultetu političkih nauka u Sarajevu, u svojstvu honorarnog nastavnika. Nakon jednogodišnje specijalizacije u Prinstonu (SAD, 1960/61) nastavio je da radi naFilozofskom fakultetu u Sarajevu sve do izbijanja građanskog rata 1992. godine. U dva navrata bio je gostujući profesor na univerzitetima u SAD. Školske 1971/72. godine držao je predavanja iz južnoslovenske i balkanske istorije na Univerzitetu u An Arboru (Mičigen), a 1982/83. na Univerzitetu u Lorensu (Kanzas), gde je držao predavanja iz balkanske i evropske istorije XIX veka. Kraće vreme, kao gostujući profesor boravio je na Univerzitetu Severna Karolina.

U MAJU 1992. uhapsile su ga muslimanske "Zelene beretke" zajedno sa porodicom pa je 47 dana držan u kućnom pritvoru. Uspeo je da pobegne na teritoriju Republike Srpske. Nakon toga, od septembra 1992. do penzionisanja 1. oktobra 1994. bio je redovni profesor Filozofskog fakulteta u Beogradu i saradnik Istorijskog instituta SANU.

Za dopisnog člana Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine izabran je 1973, a za redovnog 1981. godine. Član Srpske akademije nauka i umetnosti (Odeljenja istorijskih nauka) van radnog sastava postao je 16. novembra 1978; u radni sastav preveden je 1. jula 1992. godine. Dopisni član Crnogorske akademije nauka i umjetnosti postao je 1993, a za člana van radnog sastava Akademije nauka i umjetnosti Republike Srpske izabran je 1996. godine.

Učestvovao je aktivno na četiri svetska kongresa istoričara. Bio je stalni član Komisije za socijalne pokrete, Komisije za slavističke studije i Komisije za istraživanje istorije velikih sila. Godine 1992. izabran je za člana Slovenske akademije u Moskvi. Više godina bio je član Glavnog odbora Matice srpske. Članovi Udruženja istoričara Republike Srpske odlučili su da se njihova asocijacija nazove "Milorad Ekmečić". Član političkog saveta Srpske demokratske stranke (SDS) u Sarajevu postao je 1991. godine.

Nacionalno i političko oblikovanje

Još kao mlad istoričar Ekmečić je shvatio da nema ništa od istorijske nauke bez arhivskog istraživanja. Zbog toga je, od samog početka bavljenja naukom znao da zasuče rukave da, iako slabašne i krhke građe, sakupi ogromnu energiju, naoruža se strpljenjem i, tokom čitavog radnog veka, mnogo vremena posveti fizički i psihički nimalo lakom arhivskom istraživanju. Za pisanje svojih studija tragao je za građom gotovo u svim, ne samo većim nego i manjim arhivima širom bivše Jugoslavije. Ali, građu je pronalazio i u inostranstvu, u Beču, Londonu, Oksfordu, Sautemptonu, Moskvi, Parizu, Budimpešti, Varšavi, Atini, Krakovu, Vašingtonu i Torinu. Zahvaljujući serioznom arhivskom istraživanju, Ekmečićevi radovi nisu vredni i značajni samo zbog lucidnih zaključaka o mnogim pitanjima naše istorije, već i zbog bogatstva novim činjenicama. Iako je vredno tragao za arhivskim podacima, Ekmečić nije bolovao od "arhivitisa". Umeo je da iščita određene dokaze i da ih originalno tumači i iz već poznatih podataka. Nikad u svojim tumačenjima nije zalutao u obilju faktografije, nije gubio iz vida glavnu istraživačku ideju, zlatnu nit istine za kojom je tragao. Nije se događalo da od mnogog drveća ne vidi šumu. Rezultat je to njegovog talenta, ali i temeljne istorijske škole "svestrane metodološke spreme, široke učenosti i enormne erudicije".

Po prirodi Ekmečić je bio izuzetno vredan i radan. Kad nije istraživao i pisao nije se odvajao od knjiga i to ne samo istorijskog već i mnogostrukog drugačijeg tematskog sadržaja. O njegovoj vrednoći svedoči bogata bibliografija koja broji više od 400 jedinica, među kojima oko 15 knjiga. Pisanjem se počeo baviti još kao student, kada se oglašavao kraćim prilozima.

Posebna odlika akademika Ekmečića kao istoričara je u tome što je bio podjednako dobar poznavalac i nacionalne i opšte istorije i što je pojave i zbivanja iz naše naconalne prošlosti znalački umeo da poveže sa dešavanjima iz opšte istorije. Izuzetno obrazovan, on je raspolagao prostranim znanjima iz raznih naučnih oblasti, posebno onih iz društvenih nauka, kao što su sociologija, ekonomija, psihologija, filologija, filozofija istorije i druge. Široka učenost i izuzetno dobra obaveštenost krasila je studije istoričara Ekmečića, koji je bio odličan analitičar i još bolji sintetičar. Ogrešili bismo se kad ne bismo pomenuli da je posedovao izraženu imaginativnu moć koja je posebno dolazila do izražaja u njegovim monografskim delima. U nauci je zapaženo da Ekmečić kao pisac istorije nije zazirao od istorijske distance. Podjednako uspešno bavio se i našom starijom i najnovijom istorijom. Posebno se odlikovao time što nije izbegavao da iz prošlosti sagledava sadašnjost a iz sadašnjosti naslućuje budućnost.

Prvi veći rad kojim se Ekmečić oglasio 1960. godine bila je njegova doktorska disertacija "Ustanak u Bosni 1875-1878", koja je objavljena u tri izdanja na srpskom (Sarajevo 1960. i 1973. i Beograd 1996) i jednim nepotpunim prevodom na nemačkom jeziku u izdanju Instituta za istoriju Jugoistočne Evrope u Gracu. Tim radom Ekmečić je objasnio društvene tokove, ideje i posebno agrarne i nacionalne pretpostavke ustanka, razvoj ustanka do proglasa ujedinjenja sa Srbijom, događaje u 1876. godini, poraz ustanika na Crnim Potocima i razloge neuspeha ustanka, kao i njegove posledice. U završnim odeljcima knjige posvetio je pažnju Sanstefanskom miru i Berlinskom kongresu. Ekmečić je svojom disertacijom ušao u suštinu fenomena i objasnio je kako se jedno ruralno društvo, u zaostaloj provinciji Osmanskog carstva, nacionalno i politički oblikovalo.