SRPSKA KOLEVKA U MRAKU NEBRIGE: Razaranje crkve kod Novog Pazara otvorilo pitanje zaštite naše baštine
BEZOBZIRNO uništavanje ostataka srpske srednjovekovne crkve i groblja iz 14. veka na novopazarskom lokalitetu Latinska crkva u Postenju otvorilo je bolno pitanje istraživanja i zaštite prebogate, a nepoznate nacionalne baštine u kolevci srpske države.
Dostinika kod Sjenice prva prestonica "krštene Srbije", Foto B. Subašić
Ona bi ostala nepoznanica da nije bilo pokojne Dragice Premović Aleksić, arheologa i direktora Muzeja "Ras" u Novom Pazaru, koja je prepešačila više 2.359 kvadratnih kilometara i popisala i objavila 1.500 arheoloških lokaliteta Starog Rasa.
Među njima su i spomenici prednemanjićke Srbiji čiji je najbolje očuvan lokalitet Dragica otkrila u selu Vrsenice kod Sjenice. Istraživanja tvrđave na brdu Klik pokazala su da je reč o ostacima Dostinike, prednemanjićke prestonice "krštene Srbije". Ona je samo delimično istražena, a do danas nije konzervirana ni predstavljena javnosti.
Sistematskih arheoloških istraživanja nije bilo ni u dolini Deževske reke, gde se nalazilo srednjovekovno civilno naselje Deževa i dvorovi Nemanjića, od Nemanje do Uroša Prvog Velikog. Ovaj prostor je 1978. i 1979. prvi put izviđan radi prikupljanja podataka o nalazištima, a do danas je minimalno iskopavano. Uzvišica u zaseoku Miščići je obeležena krstom, jer se tu po narodnom predanju rodio Rastko Nemanjić, budući srpski prosvetitelj i prvi arhiepiskop Sveti Sava. Bilo bi logično da se tu nalazio Nemanjin dvor, ali to ne znamo, jer nije bilo istraživanja. Iskopani su temelji dvorske crkve u kojoj je po predanju Rastko kršten, ali prostor oko nje nije istražen?!
Kako je moguće da institucijama Srbije nije bilo interesantno arheološko istraživanje Starog Rasa u kom je Srbija rođena? Odgovor smo tražili od stručnjaka i naišli na ćutanje, posle objašnjenja: "Ne bih da se zameram". Na anonimnosti je insistirao i jedan od najuglednijih srpskih arheologa, dugogodišnji univerzitetski profesor i član Arheološkog instituta. Nije želeo da mu se navodi ime jer "ne želi sukob sa anacionalnim, a vrlo uticajnim pojedincima" u akademskim krugovima.
- Od Drugog svetskog rata nacionalna arheologija je tabu. Oni koji su se usuđivali da ga naruše, trpeli su posledice. "Srednjovekovci" ćute jer im je živa uspomena na degradaciju i poniženja velikih kakva je preživeo čak i dr Đorđe Janković, doajen srpske nacionalne arheologije. Kao mladog arheologa u SFRJ profesor Vojislav Jovanović me je savetovao: "U Srbiji možeš da istražuješ sve, osim srpske prošlosti. Konkuriši za iskopavanje antike ili praistorije, pa usput zakači i nešto naše". Samo zahvaljujući koleginici Dragici Premović Aleksić mi imamo detaljno popisane lokalitete u Rasu - rekao nam je.
Njeni nalazi stvaraju jasnu sliku oblasti Ras sa gradom Rasom kao "stolnim mestom" i mnoštvom naselja, trgovišta i utvrđenja iz koje su Nemanjići pokrenuli uspon srpske srednjovekovne države. Uprkos poznatom bogatstvu baštine istraživanja na mnogim mestima nisu ni započeta, pa su o njima i dalje najsvežije informacije Kanicovi izveštaji iz 19. veka. Oblast Stare Srbije su prvi radi evidentiranja arheoloških lokaliteta i spomenika kulture tek 1951. obišli arhitekte Đurđe Bošković i Branislav Vulović, a posle njih 15 godina niko nije dolazio. Tek kada je je 1965. osnovan Zavod za zaštitu spomenika kulture u Kraljevu počelo je prvo organizovano i sistematsko rekognosciranje - pregled terena i beleženje podataka o postojećim spomenicima i potencijalnim nalazištima. Tada su u svet otišli prvi podaci o manastiru Sopoćani i njegovom slikarstvu - "renesansi pre renesanse", crkvi svetog Petra i Pavla u Novom Pazaru, koju su utemeljili učenici Svetog apostola Pavla i ostacima monumentalne tvrđave Stari Ras.
Svetska stručna javnost bila je fascinirana i Stari Ras sa Sopoćanima je već 1979. uvršten na listu svetske kulturne baštine pod zaštitom Uneska. Arheološki institut osamdesetih najzad počinje intenzivniji pregled terena, a od devedesetih intenzitet istraživanja se smanjuje. Posle 2000. ona praktično prestaju jer, po svedočenju arheologa, tadašnje državne institucije nisu htele da ih finansiraju.
SKRIVENA I ZABORAVLjENA BAŠTINA
OD 1981. do 1986. obavljena su i iskopavanja na velikom broju lokaliteta na prostoru Starog Rasa sa neverovatnim rezultatima. Samo u Novom Pazaru je iskopavano na 18 lokaliteta, na području Sjenice sondirano je pet utvrđenja, na teritoriji Tutina iskopavanja su obavljena na sedam utvrđenja, dve crkve i tri naselja. A to je samo mali deo baštine - govorila je pre nekoliko godina za "Novosti" Dragica Premović Aleksić.