SUSRET SA ISTORIJOM, KAKO SU USTAŠE I KOMUNISTI RUŠILI JUGOSLAVIJU: Rim i Moskva bili su u zajedničkoj akciji rasturanja Kraljevine

Dvojica gospodina u redengotima koji neodoljivo podsećaju na ogrtače viših oficira bivše austrougarske vojske, pogledima traže spavaća kola. Prvi je Stjepan baron Sarkotić od Lovćena, habzburški general-pukovnik, a drugi je Ivan fon Perčević, potpukovnik. Obojica su ostala upamćena po strahovitim zločinima nad srpskim življem u Prvom svetskom ratu i zbog tih "podviga" dobiće Ordene Marije Terezije, koji su im automatski doneli plemićke titule. Oni su u austrijskoj prestonici predvodili Hrvatski komitet za otcepljenje od Jugoslavije, oko koga su okupljeni hrvatski politički emigranti i bivši austrougarski oficiri.

S nestrpljenjem očekuju svog istomišljenika Antu Pavelića, advokata i političara iz redova Hrvatske stranke prava, koji je šestog dana po uvođenju diktature kralja Aleksandra Karađorđevića odlučio da beži iz zemlje. Na susretu bivših bečkih časnika, sa čovekom koji će ispisati najkrvavije stranice istorije južnih Slovena, prvi put će biti demonstriran ustaški pozdrav "Za dom spremni". Sa stanice odlaze u Sarkotićev stan, gde će biti udaren temelj budućoj podstrojbi "Ustaša - hrvatska revolucionarna organizacija" (UHRO), čija su programska načela bila da organizuje propagandne akcije, atentate, diverzije i dizanje ustanka za borbu protiv Jugoslavije.

S proleća te godine, zagrebački advokat ponovo kreće na put, u potragu za saveznikom.

Preko Mađarske i Rumunije, Pavelić odlazi Sofiju, kod Ivana Vanča Mihajlova, čelnika Unutrašnje makedonske revolucionarne organizacije (VMRO), čije se sedište nalazilo u selu Banka, u neposrednoj blizini Sofije. Tu je sklopljen savez za zajedničku borbu protiv Jugoslavije.

MIHAJLOV, koji je već poodavno sarađivao sa Musolinijevim fašistima, daje preporuku Paveliću, koji odlazi u Rim i odmah se baca u zagrljaj italijanskim crnokošuljašima i traži da se Hrvati naoružaju i dobro organizuju. Predstavnici Rima prihvataju ove zahteve, pa italijanska vlada već od jeseni 1929. finansira ustašku organizaciju sa 200.000 lira mesečno. Tada je to bila značajna suma novca. Istovremeno, Ministarstvo inostranih poslova u Rimu formira specijalno odeljenje koje ima zadatak da pruža novčanu pomoć i obezbeđuje oružje. Koliki je značaj ovoj saradnji davala italijanska strana govori podatak da je po Pavelićevom dolasku u Italiju vrlo brzo došlo i do susreta sa Musolinijem.

Upravo tih godina fašistička Italija i Sovjetski Savez, iako potpuno suprotnih ideologija, shvataju da imaju potpuno istovetne ciljeve - promenu versajske Evrope. Bilo im je jasno da do toga ne može da dođe bez novog velikog rata, koji bi takođe imao svetski karakter. Josip Visarionovič Staljin nije u potpunosti shvatio suštinu Musolinijevog fašizma. Bio je ubeđen da će mu italijanski diktator biti saveznik u svetskoj proleterskoj revoluciji. Zato je Musolinijeva Italija bila prva među zemljama s kojima su Sovjeti uspostavili diplomatske odnose. Imali su još jedan zajednički stav:

Jugoslavija je za Moskvu i Rim bila veštačka versajska tvorevina koju je po bilo koju cenu trebalo rasturiti.

Prema nekim podacima, do prvih razgovora na tu temu došlo je u proleće 1927, kada se u Ženevi sastao sovjetski vojni komesar Pugačov s jednim viđenijim predstavnikom italijanskih fašista. Razgovori, koji su zatim nastavljeni u Rimu na nivou ministara spoljnih poslova, doveli su do zaključenja jedne konvencije, kojom je utvrđena podela Balkana na interesne sfere uticaja između Italije i sovjetske Rusije. U pogledu Jugoslavije, dogovorom je predviđeno uvažavanje bezuslovnog italijanskog interesa u Albaniji i Dalmaciji, i uspostavljanje specijalnog interesa sovjeta u Hrvatskoj. Veza se, zatim, održavala između italijanskog centra za Balkan u Bariju i boljševičkog centra u Beču.

PRVA na istorijsku scenu stupiće "Treće intrenacionala". Posle Drezdenskog kongresa na KPJ, na kome je doneta odluka o razbijanju Jugoslavije i dizanju ustanka, kralj Aleksandar uvodi šestojanuarsku diktaturu. Partija poziva na oružani otpor. Ta 1929. godina obeležena je serijom oružanih okršaja komunista i policije. Na čelu Partije nalazio se Jovan Mališić koji se po zemlji kretao pod imenom Milan Martinović. On i njegovi sledbenici su uzalud pokušavali da pokrenu mase na "oružani ustanak" putem izolovanih uličnih borbi. Skojevci su bili uglavnom istureni u ovim uličnim pobunama. Ulazili su u oružane okršaje s policijom, ubijali žandarme, ali i sami ginuli. Ova taktika KPJ je izazvala oštre odmazde policije. Posledice su bile da je ubijeno više desetina komunista, među kojima su bile i vođe, uključujući Mališićevog zamenika Đuru Đakovića.

Nekoliko stotina članova KPJ je uhapšeno.

U godinama koje slede ojačaće i Pavelićeva ustaška organizacija. U Italiji su formirana dva ustaška logora za obuku. Prvi u mestu Fontekijo, u blizini grada Areco, dok je drugi bio u mestu San Demetrio. Istovremeno, podignut je teroristički centar u Mađarskoj, u Janka Pusti, kojim je rukovodio Pavelićev zamenik Gustav Perčec. Kompletan ovaj rad je finansirala Musolinijeva tajna policija.

Prve ustaške diverzije izvršene su u vozovima na relaciji Beč-Beograd. Jedna eksplozivna naprava je eksplodirala na teritoriji Austrije, druga u Sloveniji, a treća kod Zemuna. U ovoj poslednjoj je jedino bilo žrtava: poginula je cela porodica poznatog zemunskog profesora Brunetija.

NAJVEĆI efekat imala je ustaška akcija početkom tridesetih godina prošlog veka, kada je ubačen veliki broj falsifikovanih novčanica od 1.000 dinara koje su ugrozile monetarni sistem Kraljevine, a inače su štampane u Italijanskom zavodu za izradu novčanica.

Tih godina ustaše izvode 19 terorističkih akcija u Kraljevini Jugoslaviji. Na železničkoj stanici u Koprivnici eksplodirala je paklena mašina. Znatno je oštećena zgrada stanice, ubijen policijski agent Josip Kronast, a teško ranjen Milutin Stevanović. Istraga je utvrdila da su eksplozivnu napravu podmetnuli ustaški teroristi Edo Premec i Mijo Kralj. U ovim akcijama učestvovali su ustaški i bugarski teroristi, a uhapšeno je i likvidirano njih 12.

Pripreme za ustaški ustanak u Hrvatskoj počele su sredinom 1931. Plan je bio da počne u Lici, jer je preko Velebita najlakše bilo dopremiti oružje i municiju. Čovek za vezu u zemlji bio je Andrija Artuković, advokat iz Gospića, čelnik terorističke organizacije "Hrvatska nacionalna omladina". Početkom 1932. u Beču Pavelić daje Artukoviću deset milona lira za organizaciju pobune. Nešto docnije, na novom sastanku, na italijansko-austrijskoj granici, Artuković podnosi izveštaj: "Pripreme se uspešno odvijaju, situacija je povoljna, organizovano je ustaško jezgro, na čijem je čelu Juca Rukavina, bivši austrougarski oficir. Može da se računa na 3.000 ljudi koje samo treba naoružati."

Ustanak je započeo 7. septembra 1932, kada je desetak uniformisanih ustaša s naoružanjem prebačeno s italijanske teritorije, preko Zadra. Njihova akcija svela se na napad na žandarmerijsku stanicu u Brušanima. Žandarmi su, međutim, odbili napad i kasnije, u poteri, ubili jednog ustašu, dok su se ostali razbežali, ostavljajući za sobom sedam sanduka eksploziva i municije italijanske proizvodnje. Uhapšen je jedan od kolovođa, Rukavina, dok je Artuković uspeo da pobegne iz zemlje. Čitav ovaj poduhvat, nazvan "Lički ustanak", pretrpeo je potpuni neuspeh.

Ova akcija nije mogla da prođe bez KP Jugoslavije, čije je rukovodstvo uputilo proglas "cijelom hrvatskom narodu" da svom snagom podupru ustaše. "Komunistička partija pozdravlja ustaški pokret ličkih i dalmatinskih seljaka i stavlja se potpuno na njihovu stranu. Dužnost je svih komunističkih organizacija i svakog komuniste da taj pokret potpomognu, organizuju i predvode." Poziv komunista nije naišao ni na kakav odziv. Posle neuspeha ovih akcija, boljševici su u saradnji s Italijom postali mnogo obazriviji.

CRNA GORA SE PRIPAJA RUSIJI

U JESEN 1932, u vreme zaoštravanja italijansko-jugoslovenskih odnosa, sovjetski Biro u Beču, u dogovoru s italijanskim centrom u Bariju, preuzeo je obavezu da pojača terorističke akcije. U tu svrhu, u Jugoslaviju su upućeni komunistički agenti s uputstvima da "podstiču međunacionalne sukobe, demonstracije, politička ubistva". Tako je u aprilu 1932. pohapšena grupa nižih oficira, koja je po nalogu komunista pripremala puč u 45. pešadijskom puku u Mariboru, kao i grupa od četrdesetak komunista u Bihaću (među kojima je bio i Oskar Davičo), koja je pripremala napad na tamošnji garnizon kako bi došla do oružja. Iste godine, pripreman je i "oružani ustanak" komunista i federalista u Crnoj Gori, i u tu svrhu je nabavljano oružje iz Italije. Prema zamisli glavnog stratega Adolfa Muka, cilj ustanka je bio direktno pripajanje Crne Gore Sovjetskoj uniji.