USTAŠE SU ŽENE I DECU SA KOZARE BACALI U BUNARE: Profesor Slavica Garonja, književnica, o genocidu nad Srbima u Drugom svetskom ratu

"Novosti" su se tekstom "Sećanje na epopeju Srba sa Kozare" nedavno bavile ovom temom... priča o kozaračkim izbeglicama, nejači, ženama, deci, ima i svoj potpuno drugačiji i tragični nastavak.

Ove, tek nedavno obelodanjene podatke, donose u prvom redu, knjiga Daneta Pavlice (Stratišta na Psunju i Papuku, 2007), potom i rad potpisnice ovih redova (Sloboština 1942. i njeni bunari - prilog o genocidu u NDH i o današnjem zatiranju pamćenja u Hrvatskoj, Zbornik o Srbima u Hrvatskoj, SANU, br. 12, 2019), kao i nedavno u Hrvatskoj, obelodanjeni u knjizi Vinka Tadića (Sat povijesti i čas (h)istorije 2020).

Većina žena i dece sa Kozare, njih oko 1.300, tog leta 1942, nisu bili "besplatna radna snaga" ni mesec dana. Već polovinom avgusta u znak odmazde (zbog masovnog ustanka srpskog naroda u Papuku i Psunju), u ustaškoj kaznenoj operaciji koju je vodio lično zapovednik logora Jasenovac Maks Luburić bili su sakupljeni i proterani u selo Sloboština, kod Slavonske Požege. Potom su 16. avgusta 1942. godine bili masovno pobacani u pet dubokih bunara, kod pravoslavne Crkve Svetog Nikole, koja je tad i spaljena.

Međutim, za razliku od Jasenovca, žrtve iz Sloboštine su nakon rata odmah ekshumirane, prebrojane i fotografisane, zahvaljujući radu Komisije za utvrđivanje zločina, koja je na pritisak preživelih stanovnika ovog sela, od 7. februara do 14. marta 1947, uz pomoć nemačkih zarobljenika, izvršila ovaj težak posao. Iz bunara je izvađeno ukupno 1.096 žrtava - isključivo žena (954) i dece (142), što je klasičan oblik genocida. Ovaj ustaški izum (bacanje u bunare), koji po "originalnosti" i bestijalnosti prevazilazi sve viđeno do tada, nažalost, postao je tog leta 1942. praksa za uništavanje Srba u još nekoliko slavonskih sela (Dereza, Kusonje, Kukunjevac u opštini Pakrac, i koliko znam, ti bunari su zazidani, a žrtve nisu nikada izvađene). Ovo je ostala nedovoljno poznata istoriografska činjenica tokom socijalističke Jugoslavije, a zarad čuvanja bratstva i jedinstva po svaku cenu.

Najtemeljnija istraživanja ustaškog zločina u Sloboštini izvršio je istoričar Dane Pavlica. Sem kozaračkih žrtava, u ove bunare "ukupne dubine 139 metara", pobacano je još oko 300 stanovnika okolnih srpskih slavonskih sela - Pavlovaca, Paskovaca, Brestovca, Deževaca, Kantrovaca, Kujnika, Crljenaca, Dragutinovaca, Orljavca, Rasne, Skenderovca, Podseća, Kujnika, Vilić Sela, Završja, Žigerovaca, Sloboštine - među njima i Bosiljka Stanković, baka po majci našeg poznatog profesora Medicinskog fakulteta, primarijusa Slavka Simeunovića, ukupno tog dana 1.368 žrtava. Sve žrtve su nakon rata sahranjene u sedam masovnih grobnica sa dostojnim spomen-obeležjem (na kojem je pisalo da je među "ovim žrtvama bilo 50 djece od šest mjeseci do 14 godina", dok je na mestu samog zločina, kod ruševina Crkve Svetog Nikole, 1952. godine otkriven spomenik Nikole Kečanina, "Majka sa detetom" koja prstom pokazuje u bunar. Kao inspiracija vajaru je poslužio jeziv detalj - prilikom vađenja žrtava u kreču je pronađena majka koja je još uvek čvrsto držala u naručju svoje dete.

Kao i sve što podseća na antifašističku borbu i naročito stradanje srpskog naroda u Hrvatskoj i Slavoniji, 1991. je miniran i ovaj vredan i jedinstven umetnički spomenik (svevremenom) materinskom principu u Sloboštini, a samo groblje devastirano.

Zahvaljujući Udruženju antifašista iz Požege (što saznajemo iz knjige Borivoja Zarića, Povijesna sjećanja zapisana u kamenu, Požega, 2013), poslednjih godina je kompleks očišćen od rastinja, mada se na mestu strašnog ustaškog zločina, doskora, održavala manifestacija "Bundevijada" Eko-imanja Mavrović, a pored zarušenih bunara i postolja srušenog spomenika, nalazi se i sad bina za nastupe folklornih grupa (?!?).

Spomenuta knjiga Daneta Pavlice, nezaobilazno i nemerljivo delo po značaju, uz precizne podatke o broju žrtava, donosi takođe i imena i prezimena svih, pa tako i kozaračkih žrtava bačenih u bunare u Sloboštini i to iz sledećih sela Potkozarja: Brekinja, Demirovac, Donja Gradina, Draksenić, Klekovci, Međeđa, Međuvođe, Rakovica, Sreflije, Vojskova (opština Bosanska Dubica), zatim Bistrica, Cerovljani, Donji Podgradci, Elezagići, Gašnica, Gornja Jurkovica, Gornji Podgradci, Miloševo Brdo, Miljevići, Sovjak, Šaškinovci, Trebovljani (opština Bosanska Gradiška). Ovo je dopričana priča o strašnom kraju i onih Kozarčanki koje nisu deportovane u jasenovački logor, već su stigle sa decom, nakratko, u slavonska sela, stradajući na najbestijalniji način - samo mesec dana kasnije od iste ruke, a nakon kozaračke ofanzive 1942.

Fotografije ekshumacije kozaračkih žrtava iz Sloboštine koje objavljujemo, pronašao je u istorijskom arhivu grada Požege Dane Pavlica, ali one nisu publikovane u njegovoj (posthumno objavljenoj) knjizi, što su učinili gotovo istovremeno u svojim studijama, potpisnica ovih redova i Vinko Tadić.