SRBI HILANDAR "SAZIDALI" I NA KARPATIMA: "Novosti" na licu mesta u klisuri Černe na tragu zaboravljene baštine (FOTO)

Njega je od 1699 do 1703. u rudarskoj varošici Baja de Arama zidao Milko iz Bajaša, šef ovdašnjih srpskih rudara, u spomen na pokojnog sina. Dozvolu za gradnju hrama posvećenog "vojvodama nebeskih sila", arhanđelima Mihailu i Gavrilu, dao je veliki knez Ungarovlaške Konstantin Brankoveanu, potomak roda despota Brankovića, priloživši i 300 zlatnih talira za osvećenje hrama.

Na njegovom raskošnom živopisu su predstavljeni Sveti Simeon - Nemanja, Sveti Sava i car Dušan, po zahtevu ktitora i igumana Vasilija koji je na Karpate došao iz Hilandara. Hram od cigle i rudničke šljake s kraja 17. veka je nasledio stariju crkvu čiji su igumani bili monasi-Hilandarci još od početka 15. veka kada ju je po predanju, utemeljio monah i diplomata, hilandarski asketa-sinait, arhimandrit Nikodim, rođak kneza Lazara. I dokument iz 1672. navodi Jevgenija iz Hilandara kao igumana skita - izdvojene monaške manstirske naseobine. Njegov matični manastir bio je Tisman, najveća Nikodimova zadužbina, posvećena Bogorodici, kao i Hilandar. On je u njoj kao prvi pravoslavni arhimandrit sa pravom da osvećuje hramove i rukopolaže sveštenike, udario temelj Mitropolije ungarovlaške.

To je bila kruna poduhvata koji je Nikodim započeo u drugoj polovini 14. veka, kada je iz Srbije preneo pismenost i zakone u mlade kneževine Vlašku i Moldaviju. Sa saradnicima i učenicima, uz materijalnu pomoć kneza Lazara i vladara Vlaške Vladislava i Radula, podigao je prvi ovdašnji pravoslavni manastir Vodicu, a sledili su Topolnica, Preslop, Tisman, Bistrica... Oni su postali prosvetni centri, živeli su po strogom Hilandarskom tipiku Svetog Save i u njima su prepisivane knjige na srpskoslovenskom, ne samo bogoslužbene već i one koje su bile uzor za stvaranje državne administracije. U Bistrici je kao uzor za pravno uređenje prepisan Dušanov zakonik i taj prepis je danas najstariji sačuvani primerak najvišeg pravnog akta srpskog carstva. Od 14. do 17. veka srpskoslovenski je bio ne samo jezik velikog broja stanovnika, o kojima svedoče bezbrojni ovdašnji srpski toponimi, već i dvorova i crkve u Vlaškoj i Moldaviji.

Nikodimovi sledbenici, Svetogorci, produžili su da podižu manastire-prosvetne centre, koji su govorili istim jezikom, sve do Rusije stvarajući pan-pravoslavnu civilizacijsku arteriju kojom će u nastupajućim vekovima na porobljeni Balkan stizati materijalna i duhovna pomoć. Nezavisni planinski manastiri Nikodimove karpatske Svete gore podignuti po uzoru sa Atosa, bili su čuvari identiteta ovdašnjih pravoslavaca koji su pod ugarskom vlašću bili izloženi pokatoličavanju, a posle osmanskog osvajanja ih je helenizovala Carigradska patrijaršija kojoj je sultan poverio okupacionu crkvenu vlast. Zbog onoga što je učinio u svom vremenu i ostavštine koju je ostavio za budućnost, Sveti Nikodim se u ovom delu Podunavlja i danas poštuje kao prvi prosvetitelj.

To smo osetili čim smo ušli u hram Svetih vojvoda u Baja de Aramu u nedelju, jedinog dana kada se obavlja bogosluženje. Crkvenjak nas je prepoznao kao strance i upitao odakle smo. Na pomen Srbije nasmešio se i prošaptao pokazujući fresku Svetog Nikodima: "I Nikodim je iz Srbije, on vas je pozvao". Da bismo približili freskama morali smo da se provlačimo kroz hram vernika, od kojih su mnogi klečali i metanisali, gotovo u ekstazi. Na freskama se videla evolucija ovdašnje pismenosti, od starih natpisa na čistom srpskoslovenskom na koje se nadovezuju noviji na rumunskom jeziku sa velikim brojem srpskih reči. Veliki sto u priprati bio je nakrcan darovima, uljem i vinom, ali i kolačima nalik slavskim, koji čekaju osvećivanje. Da li oni demantuju zvanične statistike i pokazuju da među ovdašnjim pravoslavcima još ima Srba, koji su preživeli strašno etničko čišćenje u vreme komunizma?

Obišli smo manastirsku portu koju još uvek opasuju ostaci debelih zidina, potvrđujući zapise da je manastir služio i kao tvrđava za odbranu od čestih upada Turaka. Poslednji monasi ovde su živeli krajem 19. veka kada je Manastir Svetih vojvoda "sekularizovan" što je značilo da su mu nasilno prekinute veze sa Hilandarom i oduzeta imanja. Formalno je postao obična parohijska crkva. To je bila direktna posledica Krimskog rata 1865, u kome su se zapadne evropske sile udružile sa Osmanskim carstvom protiv Rusije. Idejni tvorac mirovnog sporazuma, italijanski grof Kavur, insistirao je da se od delova kneževina Vlaške i Moldavije stvori nova država kao fizička, ali i duhovna brana širenju ruskog uticaja na Balkan. Tada su Nikodimove zadužbine pretvarane u zatvore i bolnice, ali narod nikada nije zaboravio njihovu svetost ni ko ih je utemeljio. Od 2008. monahinje su došle u obnovljeni Manastir Svetih vojvoda koji je za žitelje Oltenije do danas ostao Nikodimova svetinja, mali Hilandar na Karpatima.

LAZAREVA PEĆINA

NA suženju klisure Černe nedaleko od Stojanovog mosta nalazi se današnja avanturistička atrakcija, stare drvene merdevine kojima se savladava vertikalna litica visoka 60 metara. One su i danas prečica do zabačenog planinskog sela Inelec, ali izvorno su ovaj opasni put napravili monasi isposnici, Nikodimovi sledbenici, koji su se podvižavali u pećini oca Lazara na litici. Do nje vodi opasna uska staza nad ponorom koja se završava u velikoj potkapini gde vernici i danas hodočaste.