ZLOČIN PROTIV BOGA I PROTIV ČOVEKA: Prikaz uništavanja srpske duhovne baštine - 18 godina od pogroma na KiM

Crkva je pre svega mesto molitve i molitvenog nadahnuća vernika, ali i mesto nadahnuća umetnika, istoričara, slikara. Njihovu vrednost uveličava sećanje onih koji su se kraj njih rađali, rasli, u njima krstili, venčavali, Bogu ispovedali; njihovu vrednost uvećava i sećanje da su to isto, na istom mestu, i njihovi preci radili.

Rukovođeni mišlju da navedeni vrednosni kriterijumi čine nerazlučivo jedinstvo, pritom svesni da nas obim rada i druge brojne okolnosti onemogućavaju u želji da prikažemo sve slučajeve stradanja crkava i manastira u režiji albanskih terorista, opredelili smo se za najreprezentativnije slučajeve, koji pre svega ističu pravu prirodu izvršenih akata i motive njihovih izvršilaca.

OPŠTINA PRIZREN

PRIZREN - Nekada prestoni grad srpskog srednjovekovnog carstva, poznat kao raskrsnica puteva i odmorište mnogih inostranih putnika i trgovaca, ukrašen sa 24 pravoslavne crkve, među kojima Katedralni hram Bogorodice Ljeviške zauzima posebno mesto u brojnim naučnim monografijama.

Do 1999. godine u Prizrenu je živelo više od 8.300 Srba; danas, njih 80, uglavnom starijih osoba, među njima samo jedno dete. Ovaj grad pravi je prikaz stradanja jednog naroda, čija je jedina krivica njegova religijska i etnička posebnost. Prvi slučajevi napada na pravoslavne crkve počinju 1999. godine, kada su gotovo sve seoske crkve u okruženju Prizrena stradale. U toku Martovskog pogroma, albanski ekstremisti su upotrebom eksplozivnih sredstava uništili ili spalili sve pravoslavne crkve u ovom gradu.

1. Katedralni hram Bogorodice Ljeviške (XIV vek)

2. Hram Hrista Spasa (XIV vek)

3. Saborni hram Sv. Georgija (XIX vek)

4. Crkva Sv. Nikolaja (Tutićeva crkva, XIV vek)

5. Crkva Sv. Georgija (Runovićeva crkva, XVI vek)

6. Crkva Sv. Nedelje (XIV vek)

7. Crkva Sv. Pantelejmona (XIV vek)

8. Crkva sv. Kozme i Damjana (XIV vek]

9. Crkva Sv. nedelje u selu Živinjane kod Prizrena

10.Manastir Arhangeli kod Prizrena

Uništeni su i svi drugi objekti Srpske pravoslavne crkve - Episkopski dvor, u kojem je bio smešten štab nemačkog Kfora, kao i Pravoslavna bogoslovija u centru Prizrena - staro i novo zdanje.

Katedralni hram Bogorodice Ljeviške

KATEDRALNI hram Bogorodice Ljeviške posvećen je Uspenju Bogorodice. Ova zadužbina kralja Milutina podignuta je 1306/1307. godine, na ostacima crkve iz XI veka, i spada u najlepše spomenike srpskog crkvenog graditeljstva, kao prvi predstavnik novog stila u srednjovekovnoj srpskoj arhitekturi. U crkvi postoje dva sloja fresaka. Prvi je nastao početkom XIII veka i od njega su sačuvane samo dve freske - jedna od njih je Bogorodica Eleusa sa Hristom Hraniteljem, čije ćemo stradanje prikazati. Drugi sloj fresaka nastao je tokom Milutinovog vremena, 1307-1313, njihov tvorac je čuveni protomajstor Astrapa. Posebno su značajni portreti ktitora i povorka Nemanjića.

Iako je od dolaska Kfor crkva bila opasana bodljikavom žicom i čuvana od strane posebnog vojnog odreda, tokom martovskog nasilja crkva je iznutra spaljena, oltarski prostor oskrnavljen, a časna trpeza polomljena. Freske su pretrpele velika oštećenja. U izveštaju Misije Uneska iz 2004 (Cultural Heritage in South-East Europe: Kosovo) piše da je crkva teško oštećena različitim požarima, koji su izazvani primenom različitih metoda, uključujući zapaljive bombe i Molotovljeve koktele. Zvonik crkve je uništen, kao i sve drvene konstrukcije u njenoj unutrašnjosti; veliki broj fresaka je izgubljen ili teško oštećen.

Crkvu Bogorodice Ljeviške Komitet za svetsku baštinu (Unesko) uvrstio je 2006. godine na Listu svetske kulturne baštine, primenom kriterijuma (ii) (iii) (iv) (UNESCO World Heritage Centre), čime je potvrđeno da ovaj hram predstavlja jedinstveno svedočanstvo kulturne tradicije i civilizacije koja živi, kao i njegova umetnička, arhitektonska i istorijska vrednost. Ujedno je uvršten i na Listu ugrožene svetske baštine (UNESCO World Heritage Centre)

Saborna crkva Sv. Đorđa

SABORNA crkva Sv. Đorđa građena je 1856-1887. Od 1922. godine njenu unutrašnjost krasio je predivan ikonostas prenet iz Ćiprovačke svetonikolajevske crkve apostola Petra i Pavla iz Sentandreje u Mađarskoj. Ovo značajno delo srpske barokne crkvene umetnosti rađeno je oko 1720. godine. Marta 2004. crkva je spaljena i minirana, a njena unutrašnjost potpuno uništena; čuveni ikonostas je izgubljen u vatrenoj stihiji. Naknadno je čekićem i drugim tvrdim predmetima uništavano sve što je preostalo ((Cultural Heritage in South-East Europe, 2004.).

Crkva Sv. Đorđa (Runovića)

CRKVA Sv. Đorđa, poznata kao Runovića crkva, izgrađena u XV veku, nalazi se u dvorištu Saborne crkve Sv. Đorđa. Crkva je zadužbina braće Runovića. U njoj je pronađen Pomenik Bogorodice Ljeviške iz 1436. godine, koji je 6. aprila 1941. izgoreo u požaru Narodne biblioteke u Beogradu. Njen živopis je nastao tokom XVI vek. Tokom martovskog pogroma crkva je spaljena istovremeno sa Sabornom crkvom i Episkopskim dvorom, kada je pretrpela teška oštećenja.

Episkopski dvor u Prizrenu

ZGRADA Episkopije podignuta je 1960. godine. Ovo skromno zdanje kategorisano je kao kulturno dobro od značaja; od 1999. bilo je sedište glavnog štaba nemačkog Kfor-a. Marta 2004. zgrada je zapaljena i potpuno uništena.

Bogoslovija "Sveti Kirilo i Metodije"

ZGRADA Bogoslovije "Sveti Kirilo i Metodije" podignuta je 1872. godine kao zadužbina Sime Igumanova, poznatog prizrenskog dobrotvora. Predstavlja zaštićeno kulturno dobro. Septembra 1999. uništena je kapela pri Bogosloviji, a marta 2004. spaljeno je staro i renovirano zdanje Bogoslovije.

Manastir Svetih arhangela

MANASTIR Svetih arhangela, mauzolej cara Dušana, izgrađen je između 1343. i 1352. godine. Srušen je između 1542. i 1615. godine, za zidanje Sinan-pašine džamije u Prizrenu. Tokom devedesetih godina podignut je novi konak i obnovljeno bratstvo manastira. U martovskom pogromu albanski ekstremisti su najpre opljačkali manastir; potom su, upotrebom raznih eksplozivnih sredstava, spalili čitav kompleks, zajedno s kapelom (Cultural Heritage in South-East Europe, 2004).

OPŠTINA PRIŠTINA

Crkva Sv. Nikole

CRKVA Sv. Nikole izgrađena je 1830. na temeljima istoimenog manastira, koji je upisan u turskim popisima iz 1544. godine. Duborez na ikonostasu uradili su 1840. makedonski duboresci, a većina fresaka potiče iz 1902. godine i rad je zografa Avrama Dobranca. Crkva je nekoliko puta bila meta napada tokom 1999; 18. marta 2004. godine je zapaljena. Izgoreli su ikonostas, ikone, freske i celokupna crkvena arhiva. Spaljen je i parohijski dom. Osim hrama Hrista Spasa, čija je izgradnja započeta krajem 90-ih (hram nije završen i često je meta napada - nekoliko puta je miniran), ovo je jedina preostala pravoslavna crkva u Prištini. Mnoge su tokom turske vladavine uništene, a na njihovim temeljima podignute su džamije.

OPŠTINA ORAHOVAC

Manastir sv. Kozme i Damjana (Zočište)

MANASTIR sv. Kozme i Damjana, poznat i kao Crkva Svetih vrača, podignut je u XIV veku. Ovaj manastir je u narodu uživao veliki ugled kao sveto mesto isceljenja. Do njegovog uništenja 1999. godine, kada su ga albanski teroristi razneli i sravnili sa zemljom, u njemu su bile očuvane freske koje su pripadale monumentalnom slikarstvu veka i carske dveri (XVII-XVIII vek, izuzetne lepote). Ovaj manastir OVK je granatirala 1998. i izvršila otmicu monaškog bratstva i prisutnih civila - to je bio prvi otvoreni napad albanskih terorista na jedan verski objekat. Zajedno sa crkvom, 1999. uništen je manastirski konak i svi pomoćni objekti.

OPŠTINA SRBICA

Manastir Devič

MANASTIR Devič nalazi se u Drenici, nadomak Srbice. Manastirska crkva, posvećena Vavedenju Bogorodice, podignuta je 1434, a prema predanju, njen ktitor je despot Đurađ Branković. Najstariji očuvani deo crkve datira iz XV veka. U njoj se od 1430. nalazi grob Sv. Joanikija Devičkog. Crkva i čitav manastirski kompleks meta su napada albanskih ekstremista od davnina. Počevši od XV veka, kada su ga razorili Turci, nakon čega je obnovljen 1587, manastir je ponovo stradao, sada od Albanaca, u Prvom i Drugom svetskom ratu. Tokom 1998, albanski teroristi su držali u blokadi manastir i njegovo sestrinstvo; zatim je tokom 1999. godine opljačkan, kada je razbijena i ploča na kivotu Sv. Joanikija. Konačno, marta 2004, u pogromu nad hrišćanskom baštinom, manastir je spaljen u prisustvu vojnika francuskog Kfor-a (The March Pogrom, 2004.). Uništen je čitav manastirski kompleks - spaljeni su crkva, konaci, svi pomoćni objekti, uništeno manastirsko groblje... U crkvi su uništene i najstarije freske iz XV veka. Drugim rečima - manastir je sveobuhvatno uništen (Cultural heritage in South-East Europe, 2004).

OPŠTINA ĐAKOVICA

Bistražin - Crkva Sv. Ilije

CRKVA Sv. Ilije podignuta je između dva svetska rata na temeljima stare građevine. Ovu skromnu seosku crkvu Albanci su spalili aprila 1941, a obnovljena je 1992. godine. Juna 1999. crkva je opljačkana i delimično oštećena; marta 2004, crkva je podmetanjem snažnog eksploziva potpuno uništena (Martovski pogrom, 2004.).

Saborna crkva Svete trojice

NOVA Saborna crkva Svete trojice sagrađena je u periodu 1994-1999, na mestu starije crkve, podignute 1940, koja je srušena 1949. godine. Crkva je eksplozivom uništena u julu 1999, a dva preostala zvonika minirana su 17. marta 2004. godine. U izveštaju KFOR/ UNMIK za 18. mart 2004. stoji: "Izgrednici uklanjaju ostatke uništene crkve kamionima i traktorima, oko 5.000 Albanaca učestvuje u tome". Hram u Đakovici bio je jedan od najlepših novoizgrađenih hramova.

OPŠTINA PODUJEVO

Crkva Sv. Andrije Prvozvano!

CRKVA je podignuta 1930. godine. Bila je oštećena tokom Drugog svetskog rata, nakon čega je obnovljena, 1972. godine. Albanski ekstremisti su crkvu 1999. spalili, zatim je naknadno demolirali, 2002. godine. Tokom martovskog pogroma crkva je eksplozivom teško oštećena - raznet je oltarski prostor crkve, uništen je zvonik kraj crkve i zid koji je okruživao crkvu (The March Pogrom, 2004. ).

OPŠTINA UROŠEVAC

Manastir Svetih arhanđela Gornje Nerodimlje

MANASTIR Svetih arhangela u Gornjem Nerodimlju, iz XIV veka, spada u kulturna dobra od izuzetnog značaja. U porti ove crkve 1321. godine umro je kralj Milutin, odakle je prenet u svoju zadužbinu, manastir Banjsku. Prema predanju, u njoj je umro i car Uroš, 1371. godine. U crkvi su bili sačuvani fragmenti fresaka iz XIV veka i zbirka ikona iz XVII i XVIII veka. Crkva je nakon dolaska Kfor-a na Kosovo i Metohiju 1999. godine uništena eksplozivom (Crucified Kosovo,2001.]. Ruševine se nalaze u albanskom okruženju Uništeno je i staro groblje.

OPŠTINA SUVA REKA

Mušutište - Crkva Presvete Bogorodice

CRKVA Bogorodice Odigitrije, iz 1315, zadužbina je vrhovnog dvorskog upravnika Dragoslava. Natpis o ktitorstvu nalazio se na nadvratniku iznad ulaza u crkvu. Bio je jedan od najlepših i najstarijih epigrafskih spomenika. Freske u crkvi nastale su između 1316. i 1320. godine i predstavljale su najlepša dela srpskog slikarstva. Sve navedeno izgubljeno je jula 1999. godine, kada su albanski ekstremisti eksplozivom crkvu Bogorodice Odigitrije sravnili sa zemljom i uništili još jedno kulturno dobro od izuzetnog značaja.

OPŠTINA KOSOVSKA MITROVICA

Crkva Sv. Save

IZGRADNjA Crkve Sv. Save u Kosovskoj Mitrovici trajala je od 1859. do 1929. godine, po projektu Andre Stevanovića, profesora Beogradskog univerziteta, koji je projektovao i zgradu Srpske akademije nauka i Narodnog muzeja u Beogradu. Ikonostas je oslikao 1914-1915. godine Dimitar Andronov Papradiški iz Makedonije, a zvonik je građen 1938. po projektu Aleksandra Deroka. Crkva je tokom martovskog pogroma 2004. godine paljena dva puta zaredom. Prema izveštaju KFOR/UNMIK-a, 18. marta bačen je Molotovljev koktel na dvorište crkve. Crkva je teško oštećena vatrom, zapaljen je i sveštenički dom u porti crkve.

[... ] Grupa od oko 200 većinom mlađih Albanaca (među kojima je primećeno i nekoliko ljudi sa karakterističnim vahabi bradama), krenula je na Crkvu Sv. Save u južnom delu Mitrovice, koju su obezbeđivali pripadnici marokanske jedinice KFOR-a. Bez ikakvog otpora vojnika KFOR-a, napadači su, uništavajući sve pred sobom, provalili u portu hrama i u samu crkvu i podmetnuli požar koji je demolirao čitavu unutrašnjost crkve [...]

Marokanski vojnici su, prema postojećim snimcima i fotografijama, mirno posmatrali divljanje kosovskih Albanaca, ne pokazujući nikakve znake spremnosti da ih zaustave u njihovom rušilačkom pohodu (Sveti knez Lazar, vanredni broj, 2004.).

OPŠTINA VUČITRN

Crkva Sv. Jovana Preteče (Samodreža)

CRKVA Sv. Lazara podignuta je 1932. godine na temeljima stare crkve u kojoj je, prema predanju i narodnoj pesmi "Uroš i Mrnjavčevići", knez Lazar pričestio vojsku uoči Kosovske bitke 1389. godine. Početkom XIX veka, crkva u Samodreži bila je očuvana do svoda; početkom XX veka, srpski konzul u Prištini Branislav Nušić zabeležio je da je očuvan samo jedan ugao crkve. Nova crkva, iz 1932. godine, urađena je po projektu Aleksandra Deroka, a freske koje su albanski ekstremisti oštetili 1981. godine oslikao je poznati srpski slikar Živorad Nastasijević. Nakon dolaska Misije UN na Kosovo i Metohiju, crkva je demolirana, spaljena i minirana. Crkva u Samodreži je kategorisana kao zaštićeno kulturno dobro 1964. godine.

OPŠTINA ISTOK

Crkva Sv. Nikole - Đurakovac

OVA mala crkva iz XIV veka potpuno je obnovljena 1592. godine. U njoj su čuvane carske dveri nastale na prelazu iz XVI u XVII vek i četiri velike ikone iz 1630. godine. Oko crkve nastavlja se staro groblje. Nakon dolaska međunarodnih snaga bezbednosti, crkvu su albanski ekstremisti razneli eksplozivom; ujedno je stradalo i groblje - porušeni su svi nadgrobni spomenici. Crkva Sv. Nikole bila je kategorisana kao kulturno dobro od izuzetnog značaja.

SVETINjA USRED VELIKOG ZLA

HRIŠĆANI su napustili Boga iako Bog njih nikada nije napustio. Ova svetinja je večno svedočanstvo Božije veličine. Mi, pripadnici međunarodnih snaga, imamo moralnu obavezu prema ovoj svetoj crkvi koja se našla usred zla. Ovdašnja stradanja hrišćana su nepodnošljiva i neprihvatljiva. Ovde, mi činimo zločin protiv Boga i protiv Čoveka.

(Bivši oficir NATO, 5. avgust 2006, Knjiga utisaka, Pećka patrijaršija)