ISTORIJSKI DODATAK - Slavili srpsko ime među drugim narodima: zahvaljujući Srbima Odesa postaje moćan pomorski i trgovački centar

Neposredno po osvajanju utvrđenja, Suvorov je 1792. godine izgradio novu tvrđavu. Ukazom carice Katarine II, 1794. godine osnovan je grad Odesa. Grad se naglo razvijao zahvaljujući privilegijama koje je ruska carska kuća davala doseljenicima. Tada počinje intenzivnije doseljavanje Srba iz redova brodovlasnika, bankara, trgovaca i zanatlija iz Dalmacije, Hercegovine, Boke Kotorske, Crne Gore. Za relativno kratko vreme stvorena je moćna srpska trgovačka kolonija. U srpskoj koloniji mnogi su se obogatili, a pojedinci među njima su se afirmisali i kao dobrotvori.

JOVAN Riznić, rođen 1793. u Trstu, završio je osnovnu školu kod Dositeja Obradovića, a prava u Padovi i Beču. Dvadesetih godina 19. veka prešao je u Odesu i za kratko vreme postao najbogatiji trgovac u gradu. U svojoj kući je primao mnoge Srbe, među kojima i one koji su dolazili na školovanje.

U vreme rata Rusije protiv Turske, 1829. godine za usluge koje je učinio ruskoj vojsci, car Nikola I dodelio mu je Orden Svetog Vladimira i čin dvorskog savetnika. Sledeće, 1830. godine Riznić je ostavio trgovinu i stupio u državnu službu. Radio je u Odesi, a potom prelazi u Kijev, gde je postao direktor Državne banke. U to vreme unapređen je u zvanje državnog savetnika. Pošto je 1853. godine ostavio državnu službu, povukao se na imanje Gopčicu kod Kijeva. Umro je 1861. godine. Zahvaljujući Riznićevoj pomoći, Sima Milutinović Sarajlija je štampao "Srbijanku". Svoju bogatu biblioteku Riznić je poklonio Narodnoj biblioteci u Beogradu.

Atanasije Gereski, rođen 1807. u Čereviću, stekao je trgovinom veliki kapital u Odesi. Pod starost 1880. godine došao je u Novi Sad, gde je osnovao zadužbinu "Atanaseum" za školovanje srpske dece u gimnaziji, kao i druge narodne ustanove. Umro je 1885. godine u Novom Sadu.

DIMITRIJE Tirol, srpski kulturni poslenik, ostavio je dragocene zapise o Srbima u Odesi i u Ruskom carstvu. Rođen u Čakovu 1793. godine, kao književnik i istoričar, kao cenjeni kulturni poslenik bio je član srpskih i ruskih učenih društava, pisao je knjige, sarađivao u novinama i časopisima, izdavao almanahe i kalendare, osnivao biblioteke i društva poklonika knjige, slavio srpsko ime među drugim narodima. Za sebe je govorio da je "srpski spisatelj i član Učenog društva u Odesi". Umro je u Temišvaru 1857. godine.

Od 1839. do 1841. godine Dimitrije Tirol je boravio u Odesi kao pratilac, vaspitač i učitelj Miloša, sina Gospodara Jevrema Obrenovića.

Boravak Dimitrija Tirola u Odesi, vremenski kratak, po rezultatima bio je sadržajan. Upoznao je život srpske dijaspore u ovom crnomorskom gradu. U isto vreme, rusku javnost je upoznao sa kulturnim i prosvetnim prilikama i prošlošću srpskog naroda. Prikupio je značajnu istorijsku građu o Srbima u Ruskom carstvu, koja je poslužila kao solidna osnova za pisanje monografskih radova.

U vreme boravka u Odesi, Tirol se upoznao i tesno sarađivao sa Dimitrijem Maksimovićem Knjaževićem, popečiteljem Odeskog naučnog okruga, osnivačem Odeskog društva istorije i drevnosti. Po povratku u Beograd, Tirol je ovom znamenitom Srbinu posvetio knjigu "Podvizi Dimitrija Maksimovića Knjaževića".

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Diplomate, naučnici i dramski umetnici

DIMITRIJE Maksimović Knjažević je rođen 1778. godine u Sankt Peterburgu. Poticao je iz srpske graničarske oficirske porodice iz Like. Njegov otac Maksim se doselio 1773. godine iz Gospića u Sankt Peterburg. Podigao je četiri sina, od kojih je Dimitrije bio najstariji.

Studije prava Knjažević je završio na Univerzitetu u Kazanju na Volgi. Postao je dvorski savetnik, a u diplomatskoj službi proveo je četiri godine (1820-1824) u Beču. Po povratku je postao vicegubernator Sankt Peterburga. Dobitnik je visokih carskih odlikovanja. Član Ruske akademije nauka postao je 1838. godine. Iste godine je imenovan i za popečitelja Odeskog naučnog okruga. Ingerencije ove ustanove protezale su se na nekoliko gubernija: Hersonsku, Tavričesku i Jekaterinoslavsku, sa Taganrogom i Besarabijom. Među obrazovnim ustanovama na ovom području bile su: Licej, šest gimnazija i četrdesetak srednjoškolskih zavoda i učilišta.

Odesko društvo istorije i drevnosti, čiji je Knjažević postao prvi predsednik, od osnivanja 1839. godine postalo je naučni centar za izučavanje prošlosti ukrajinskog crnomorskog područja. Knjažević je 1844. godine pokrenuo časopis pod nazivom "Zapisi", koji je bio organ Društva. U njemu su objavljivani prilozi iz istorije, arheologije, etnografije, numizmatike, geografije i statistike. Društvo je delovalo sve do 1919. godine, kada je njegovu misiju preuzeo Istorijski institut Ukrajinske akademije nauka.

ANTON Baltazarović Ašik, "Srbin iz Raguze", rodom iz Dubrovnika, decenijama je izučavao arheološka nalazišta na tlu južne Ukrajine, dovodeći ih u vezu sa prošlošću srpskog naroda.

Više od trideset godina vršio je arheološka iskopavanja u Kerču, gde je pronašao i arheološki obradio mnoge predmete, od kojih su najvredniji dospeli u Ermitaž u Petrogradu. Dve decenije bio je direktor Muzeja u Kerču da bi 1853. godine došao u Odesu i vodio Gradsku biblioteku. Njegovo životno delo "Bosforsko carstvo", objavljeno u tri toma, nagrađeno je prestižnom Demidovskom medaljom. Bio je redovni član Odeskog društva istorije i drevnosti. Delo Antona Baltazarovića nastavio je njegov sin Vladimir, čovek visoke kulture, koji je kao inženjer postao redovni član Imperijalnog vojnog istorijskog društva. Unuk Viktor, doktor tehničkih nauka, bio je profesor univerziteta, kao i jedan od najznačajnijih konstruktora brodova.

VASILIJE Lučić Dalmatov (1852-1912) rodom iz Odese, istaknuti dramski umetnik, poticao je iz srpske porodice Lučić, jedne od najstarijih i najuglednijih trgovačkih porodica u ovom gradu.

Glumom se počeo baviti kao student u rodnoj Odesi, da bi kao mlad dospeo u Moskvu, u teatar Tanejeva i Ursova. Ovde je ostao do 1873. godine, da bi nastavio glumačku karijeru u Puškinskom teatru. Vrhunac u umetničkoj karijeri, dostigao je kada je prešao u Petrograd 1884, u najslavnije prestoničko Aleksandrinsko pozorište. Ovde je dobijao velike uloge i postao omiljeni glumac petrogradske publike. O njemu je zapisano: "Crtež tih uloga odlikovao se unutrašnjim sadržajem, bogatstvom i dubinom, jarkošću, sočnošću, monumentalnošću."

Kao svestrani pozorišni intelektualac, učestvovao je u osnivanju i radu petrogradskog Literarno-artističkog kruga, koji je prerastao u Suvorinski teatar. Svi koji su poznavali Dalmatova smatrali su ga izuzetno pametnim i u isto vreme veoma šarmantnim čovekom. Njegova deviza bila je: "Glumac mora da ima stalno spreman kofer i da ispoveda filozofiju stoicizma". Aleksandrinskom pozorištu ostao je veran do kraja života.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Kazivanja ponositih gorštaka

PLATON Simonović, državni savetnik u Odesi, poticao je iz ugledne porodice Trebješana koji su živeli u Srpskom Selu. O njemu Dimitrije Tirol govori u pismu Vuku Karadžiću 1840. godine, koje mu šalje iz Odese. U pismu ističe da "ovaj učeni muž, g. Simonović, uvažava i poštuje više vas, nego ikakvog srpskog literatora".

U istom pismu Tirol naglašava da Srbi u Odesi i Srpskom Selu rado čitaju njegova dela. S tim u vezi navodi primer Obrenije Mihajlovne, "koja je udata za Miloša, sina protopopa Rade Simonovića, živi u Selu Srbskom i često čita vaše Narodne poslovice. Treba i nju da prenumerirate i da joj jedan ekzemplar vaši pesama na dar pošaljete, jer će ona to voleti, nego da joj iko Bog zna šta da".

Posle povratka u Beograd, Dimitrije Tirol je 1842. godine pripremio za štampu i objavio knjigu "Kazivanje starih Trebješana" iz arhiva serdara Mališe i kapetana Boška Bućića Nikšića. Naime, pre nego što će Dimitrije Tirol poći u Odesu, Vuk Karadžić ga je podstakao da pokuša da dođe do podataka o životu i sudbini Trebješana, pripadnika nikšićkog plemena koji su onamo dospeli 1804. godine. Vuk je s pravom pretpostavljao da bi takva građa bila zanimljiva i za širu čitalačku publiku.

Kada je stigao u Odesu Tirol se upoznao sa kapetanom Ivanom Stepanovićem Dragićevićem Nikšićem, ađutantom u Štabu Žandarmerijskog korpusa, koji se nalazio u Odesi. Dragićević je rođen 1804. godine, u vreme kada su Trebješani pošli za Odesu, u čijoj su okolini našli novi zavičaj. Bio je oženjen sinovicom trebješkog prvaka serdara Mališe Lazarevića Mine, predvodnika seobe Trebješana za Odesu.

PROCENIVŠI da će Dragićević biti u stanju da sa uspehom obavi postavljeni zadatak, Tirol ga je podstakao da prikupi dokumente i sećanja o životu i borbi svojih saplemenika. Vodio je računa da se mora iskoristiti poslednji trenutak da se prikupi građa i zapišu sećanja starih Trebješana, "pamtiša".

Kada je proučio istorijsku građu koju je prikupio Dragićević, Dimitrije Tirol je zapisao: "Šteta bi bilo da takva zanimljiva i interesantna zbivanja i činjenice o starim Trebješanima, koji čine čast svima nama, ostanu neobelodanjena i nepuštena u svet".

Za pisanje rada o Trebješanima Dimitrije Tirol je koristio bogatu istorijsku građu, koju su sobom poneli u novi zavičaj ovi ponositi gorštaci sa serdarom Mališom Lazarevićem Minom na čelu, ali i usmena kazivanja koja su Dragićeviću dali njihovi potomci.

"Kazivanje starih Trebješana" počinje rečenicom: "Trideset i pet kuća Srba, grčkog zakona, koji su 1789. godine živeli u selu Trebjesi kod Nikšićkog grada Onogošt, zvali su se po mestu žiteljstva Trebješani".

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Nikšićko pleme na Crnom moru

TREBJEŠANI su bili baštinici bogate ratničke i slobodarske tradicije. Prema predanju, pleme Nikšići, čiji su pripadnici Trebješani, vodi poreklo od zajedničkog pretka po imenu Nikša. Po njemu je čitavo pleme dobilo ime. Nikša je bio sin grbaljskog vojvode Iliona i Majke Jevrosime, kćeri Stefana, sina Vukana Nemanjića. Stefan je sazidao manastir Moraču 1252. godine.[...]

Trebješani su 1792. godine odlučili da se isele u Rusiju. Punih dvanaest godina, od 1792. do 1804. trebješki prvaci su, sa serdarom Mališom Lazarevićem Minom na čelu, obilazili ruski carski dvor, pokušavajući da dobiju dozvolu da se isele u Rusiju.

Konačno su 1804. godine dobili dozvolu i posle mesec dana plovidbe morima dospeli u Odesu. Stanovnici Odese, posebno oni iz Srpske kolonije, toplo su primili Trebješane. Gradonačelnik Odese Emanuel Osipovič "Duka od Rišeljea", diveći im se, više puta je u svom domu primao Trebješane, predstavljajući ih mnogim viđenim građanima. Najveću pomoć među članovima Srpske kolonije dobili su od Luke Ljesara, trgovca, poreklom iz Podgorice.

RUSKI car Aleksandar I je 1805. godine dodelio Trebješanima zemljište u prostranoj nenaseljenoj ravnici, dan hoda na severu od Odese. Trebješani su podigli naselje kojem je car dao ime Slavjano-Serbskoje. Danas se ovo naselje zove Serbka.

Ni u novom zavičaju Trebješani nisu mirovali, već su se 1806. godine uključili u vojsku generala Mihaila Andrejevića Miloradovića, koja je krenula u Vlašku. Nalazeći se u pratnji Miloradovića, serdar Mina Lazarević je proslavljenom generalu darovao "svoj ogroman drevni mač, a Miloradović njemu kusa hata". U Bukureštu, gde se nalazio štab generala Miloradovića, serdar Mina se upoznao i sa Pop Lukom Lazarevićem. Tom prilikom izrazio je želju da se priključi voždu Karađorđu sa korpusom dobrovoljaca. Morao je, međutim, da se vrati u Slavjano-Serbskoje, jer su ga čekali poslovi oko izgradnje crkve.

Serdar Mina Lazarević se sa Trebješanima uključio u redove branilaca Rusije, kad je 1812. godine Napoleon hitao prema Moskvi.

BORBA Trebješana za plemićko zvanje trajala je deceniju i po. Konačno je serdar Bogdan, brat Mine Lazarevića, posle njegove smrti dobio diplomu 1820. godine, kojom je Trebješanima dodeljeno zvanje dvorjanskog dostojanstva.

Posle dve godine, pošto je obavio ovu delikatnu misiju na carskom dvoru u Petrogradu, u selo se vratio Bogdan Lazarević. Ne odlazeći u svoju kuću, stoji u "Kazivanju starih Trebješana", "pravo s kola je sišao i otišao pred crkvu, gde je počivao prah brata njegova". Kleknuo je na zemlju i zahvaljivao Bogu što se uspešno završilo delo Mine Lazarevića. Kada su ugledali serdara Bogdana, Trebješani su prolivali suze: suze radosti, što je uspešno završio ovo delo, suze žalosti, jer je otišao u Petrograd "sa gde kojom sedom dlakom i vratio se beo gotovo kao labud".

Iste godine Trebješani su se upisali u Dvorjansku rodoslovnu knjigu Hersonske gubernije. Svaka porodica dobila je plemićku diplomu.

Živeći među Ukrajincima, Trebješani su izgubili nacionalni identitet. Ostali su im "Kazivanja", srpska prezimena i ono što ih je podsećalo na zauvek napušteni zavičaj i ime Nikšić!

CETINjANI OSNIVAJU ČERNOGORIJU

CRNOGORCI iz Humaca kraj Cetinjskog manastira naselili su se u neposrednoj blizini Trebješana pedesetak kilometara severno od Odese 1816. godine. Naselje je nazvano Crna Gora (Černogorija).

Humci su se odlučili na seobu u Ukrajinu posle nekoliko uzastopnih nerodnih godina, koje su opustošile Cetinjski kraj. Zavladala je glad. Za njihovu seobu se založio vladika Petar I Petrović Njegoš. Preko ruskog ambasadora u Carigradu, Italinskog, izdejstvovao je da se 16 porodica sa 90 članova iz Humaca engleskim brodom prebace u Odesu. Vladika Petar I obezbedio je prepise gramota ruskih careva da im obezbede bolji tretman u novom zavičaju.

Posle jednomesečne plovidbe morima, Humci su 1815. dospeli u Odesu. Odavde su bili smešteni u bugarsku koloniju Boljšoj Bujalik, u neposrednoj blizini grada. Sledeće, 1816. godine, raspoređeni su četrdesetak kilometara severno od Odese, neposredno uz Serbku. Ovde je svaki član porodice dobio po 600 rubalja, a svaka familija po 150 desjatina zemlje. Sem toga doseljenici su dobili tegleću stoku i alat za obradu zemlje. Naselje je dobilo naziv Černogorija, a meštani su ga nazivali Cetinje.

Zahvaljujemo Arhivu Vojvodine za pomoć pri realizaciji "Istorijskog dodatka"