SUSRET SA ISTORIJOM, OBNOVA STARE SLAVE CRKVE: Vek od dobijanja Tomosa od Vaseljenske patrijaršije za ujedinjenje SPC

Vaseljenska patrijaršija, takođe sa blagonaklonošću, prima i obnavljanje stare Pećke patrijaršije, sa njenim pravima i povlasticama, pošto su se sve eparhije koje su je sačinjavale našle pod vlašću ujedinjene Srpske crkve.

Proces do dobijanja ovog dokumenta, koji je 19. februara 1922. godine potpisao tek izabrani novi patrijarh u Carigradu, Miletijas IV, nije bio nimalo jednostavan, trajao je više od tri godine i iziskivao poprilična finansijska sredstva. Prvi koraci ka ujedinjenju započeli su neposredno posle stvaranja jugoslovenske države 1. decembra 1918. Istovremeno sa političkom integracijom Srba, nastala je potreba i za njihovim duhovnim jedinstvom. A to je moglo da se ostvari samo objedinjavanjem u jednu crkvu.

Sve do ratova za nacionalno oslobođenje i ujedinjenje (Veliki i balkanski ratovi), pravoslavni Srbi bili su rasejani u šest crkvenih oblasti. Mitropolija Srbije, sa pet eparhija, obuhvatala je Kraljevinu Srbiju i bila je autokefalna. Karlovačka mitropolija, sa sedam eparhija, obuhvatala je pravoslavne Srbe u Vojvodini, Hrvatskoj i Slavoniji, a Crnogorsko-primorska mitropolija, sa tri eparhije, koja je obuhvatala Kraljevinu Crnu Goru, bile su, takođe, autokefalne.

Srpska crkva u Bosni i Hercegovini, sa četiri eparhije (dabrobosanska, zvorničko-tuzlanska, banjalučko-bihaćka i zahumsko-hercegovačka), potpala je 1878. pod jurisdikciju Carigradske patrijaršije. Dalmatinska crkvena oblast, sa dve eparhije (dalmatinsko-istorijska i bokokotorska), pod Austrijom je bila u sastavu Bukovinsko-dalmatinske mitropolije, koja je, pored Srba, obuhvatala i Rusine i Rumune i bila je pod Carigradskom patrijaršijom.

Crkvena oblast u Staroj Srbiji i Makedoniji, sa šest eparhija (sa statusom mitropolije): raško-prizrenska, skopska, debarsko-veleška, prespansko-ohridska, pelagonijska (bitoljska) i poleanska (dojranska), pripadala je Carigradskoj patrijaršiji. Ali, posle 1912. i 1913, odnosno 1919. godine, kada su bugarski i grčki episkopi napustili ove eparhije, one su ušle u sastav Beogradske arhiepiskopije. Međutim, njihov status u odnosu na Carigrad formalno je ostao nerešen.

U NOVOJ zajedničkoj državi, oslanjajući se na strogo dogmatska i kanonska načela, te crkvene oblasti samostalno su se razvijale. Prvi nagoveštaji za ujedinjenje u jednu Srpsku pravoslavnu crkvu stižu najpre iz Crne Gore i Vojvodine. Episkopi iz ovih crkvenih oblasti okupljaju se krajem decembra 1918. u Sremskim Karlovcima. Krajem maja naredne godine ideja o ujedinjenju je ozvaničena izjavom arhijereja u kojoj se "izriče administrativno, duhovno i moralno ujedinjenje svih crkvenih oblasti".

Značajnu ulogu u ujedinjenju srpskih pravoslavnih crkava imao je regent Aleksandar Karađorđević. On ne samo da je davao podršku ovom procesu, nego je bio i njen inicijator.

Ovakav Aleksandrov odnos mnogi su tumačili njegovom religioznošću, međutim, pravi motivi su bili iz nacionalno-političkih razloga, odnosno da crkva bude snaga koja će povezati sve Srbe bez obzira na njihove političke i stranačke razlike i druge podele.

Kod Aleksandra je bio prisutan još jedan motiv. Posle boljševičke revolucije i stradanja Ruske pravoslavne crkve i ugrožavanja Carigradske patrijaršije od Turske, smatrao je da Srpska crkva treba da postane osnova pravoslavlja. Zbog toga je ruskoj crkvenoj emigraciji omogućio da Sremski Karlovci postanu duhovno središte svih izbeglih Rusa u Evropi.

Aleksandar je imao još jednu ideju, o obnovi Pećke patrijaršije jer je želeo da on, kao vladar iz dinastije Karađorđevića, bude nastavljač tradicije vladara Nemanjićke loze.

Ali, ostvarenje ove zamisli podrazumevalo je sporazum s Vaseljenskom patrijaršijom i ozbiljnu diplomatsku akciju, pa i određenu količinu novca. Polovinom avgusta 1919. u Carigrad je otputovala diplomatska delegacija, na čelu sa Pantom Gavrilovićem, uz punomoćje regenta Aleksandra i pismo mitropolita Dimitrija.

PREGOVORI o dobijanju saglasnosti Carigradske patrijaršije za ujedinjenje Srpske crkve i uspostavljanje Srpske patrijaršije nisu tekli glatko i trajali su više od pola godine. Najsporniji je bio zahtev iz Carigrada da u Staroj Srbiji i Makedoniji zadrže crkveno-školske opštine i da se služba vrši na grčkom jeziku. Pokrenuta su, naravno, i određena materijalna pitanja. Kompromis je postignut, ali kada je srpska strana pristala da Patrijaršiji u Carigradu isplati milion i pet stotina hiljada franaka.

Sveti sinod Vaseljenske patrijaršije, tek kada se uverio da je i poslednji franak isplaćen, donosi odluku o prisajedinjenju vladičanstava Srpskoj crkvi, koja su ranije bila pod njenom jurisdikcijom. Međutim, vođstvo srpskih eparhija nije čekalo na taj dokument i odmah po dogovoru sa Carigradom, sredinom juna 1920, regent Aleksandar donosi ukaz kojim je ozakonjeno ujedinjenje Srpske pravoslavne crkve, a proglašenje patrijaršije je zakazano za 12. septembar. Tih dana u Sremskim Karlovcima održana je i konferencija svih episkopa iz cele zemlje, koja je proglašena Ahijerejskim saborom, na kome je proglašeno vaspostavljanje Patrijaršije.

Svečani čin obavljen je u Sabornoj crkvi Karlovačke mitropolije. Ceremonija je bila puna simbolike vezane za Svetog Savu i cara Dušana. U Karlovcima su prvi put upotrebljene retke crkvene i istorijske relikvije, zastava cara Dušana iz manastira Hilandar, njegov krst iz manastira Dečani, krst Svetog Save iz Jerusalima, njegov epitrahilj i kadionica, srebrne patrijaršijske zastave, epitrahilj i kadionica iz doba pećkih patrijarha, delovi odežde patrijarha Čarnojevića Šakabente.

Izbori za jedinstvenog srpskog patrijarha održani su 12. novembra 1920. Najviše glasova je dobio mitropolit Srbije Dimitrije. Sutradan, 13. novembra, u Sabornoj crkvi, uz prisustvo svih arhijereja, članova vlade i regenta Aleksandra, uz zvona i topovske plotune, svečano je ustoličen prvi patrijarh ujedinjene SPC, Dimitrije. U izboru prvog patrijarha učestvovao je gotovo sav narod preko svojih predstavnika. Glasanje je bilo tajno.

USPOSTAVLjANjE Srpske patrijaršije i izbor patrijarha trebalo je da označe večno trajanje SPC, njen istorijski kontinuitet. Povezivanjem sa Pećkom patrijaršijom, najbolje se mogla iskazati njena samobitnost. Zbog toga je prvi srpski patrijarh trebalo svečano da bude ustoličen i u Pećkoj patrijaršiji. I ova inicijativa potekla je od kralja Aleksandra. Taj čin trebalo je da se obavi 25. juna 1921, ali je odložen zbog donošenja ustava. Ustoličenje je zatim zakazano za 24. oktobar 1922, u vreme održavanja proslave desetogodišnjice Kumanovske bitke, pa je zato odloženo za leto 1923, a onda i za iduću, 1924. godinu. Razlozi za ova odlaganja nisu bili samo tehničke već i političke prirode jer je deo arhijereja bio protiv ustoličenja u Peći.

Ceremonijal ustoličenja patrijarha, 28. avgusta 1924. bio je takođe ispunjen istorijskom simbolikom i uspostavljanjem direktne veze od prvog patrijarha iz vremena Nemanjića, pa drugim vaspostavljanjem 1557. i trajanjem do 1776, sa vremenom Karađorđevića. Svečanost je započela dolaskom kralja Aleksandra u Peć, gde ga je starešina manastira pozdravio kao "osvetnika Kosova, oslobodioca i ujedinitelja našeg naroda i istorijski pravog naslednika krune Nemanjića". U manastiru je obavljen i jedan "istorijski čin": Aleksandar je svečano zapalio dve velike sveće, koje je carica Milica ostavila kao amanet onom srpskom kralju koji "osveti Kosovo". Kralj je zatim prišao patrijarhu i svojom rukom mu stavio oko vrata skupocenu ogrlicu-panagiju, izrađenu od zlata i dragog kamenja u Parizu, godinu dana ranije prema nacrtu koji je poslat iz Beograda. Pored lika Svetog Save, u panagiji su ugrađeni i likovi srpskih patrijarha, svetitelja i srpskih vladara. Tu panagiju nosiće svi budući srpski patrijarsi.

POKUŠAJ ATENTATA NA REGENTA

O ATMOSFERI u Sremskim Karlovcima za vreme proglašenja vaspostavljene patrijaršije u "Politici" 13. septembra 1920. piše: "Karlovci su bili puni, prepuni. Tačno u 10 časova prestolonaslednik je prispeo dolazeći vozom iz Beograda...Nakon svečanosti, u 4 časa po podne prestolonaslednik je otputovao automobilom u Beograd, ispraćen oduševljenim klicanjem silnoga naroda".

U pozadini odluke da se Aleksandar vrati automobilom, bila je dojava službi da put vozom nije bezbedan. I zaista, u povratku za Beograd dva vagona dvorskog voza ispala su kod Čortanovaca iz šina. Srećom, žrtava nije bilo.