GRNČARI IZ PRAISTORIJE: Ko su bile najstarije, po mnogo čemu jedinstvene, zanatlije u današnjem trsteniku i celom Rasinskom okrugu

- Te umešne zanaltije stižu u krajeve kraj Zapadne Morave negde od 1860. godine, kao "pečalbari", a koliko ih je bilo puno ukazuje podatak da su početkom 20. veka, u 38 varoši i varošica, zapadno od Velike Morave radile čak 103 grnčarske radionice i sve su to bili uglavvom majstori iz Pirota i okoline - kaže istoričarka Jelena Vukčević. - Za Šumadince, pa i Trsteničane, grnčarstvo je bilo "ženski pronalazak", tako da, kako se to primećuje, "neozbiljan i prezren zanat" nije imao "domaćih" majstora.

Prvi poznati grnčari, koji su se trajno naselili u trsteničkom regionu, bili su od 1911. godine, braća Stojanović, Soko, Mihajlo i Josif. Pristigli su iz pirotskog sela Izvor. U međuratnom periodu grnčarijom su snabdevali trgovačke dućane u Aleksandrovcu, a u pijačnim danima i vašarima, robu odvozili do Brusa, Jagodine, Vrnjačke Banje... Soko Stojanović jedini je imao diplomu.

- Pred Drugi svetski rat, porodični posao preuzimaju sinovi rođene braće, Đorđe, Radivoje i Aleksandar i svi su stekli zvanje grnčarskih majstora - kaže naša sagovornica. - Treća generacija grčnara Stojanovića bila je aktivna tokom 60-ih i 70-ih godina prošlog veka. Interesantno je da Zorica, supruga Ljubiše Stojanovića, jednog od naslednika zanata, nakon pogibije supruga i smrti devera preuzima radionicu 1975. kao jedina žena grnčar na teritoriji sreza. Pred komisijom je stekla zvanje majstora. Tri decenije bila je grnčarka.

Osim Stojanovića, grnčarsku radionicu držao je i Ratko Ćirić, takođe iz Izvora, koji od 1938. do 1963. godine ima svoju radnju u Ulici kneginje Milice. Ćirići su radili samo sa tzv. belom zemljom, koju su uvezli iz Aranđelovca. Zapošljavali su šegrta, učenjaka i čak trojicu kalfi. Proizvodili su ćupove za kupus i turšiju, lonce za kuvanje, šerpe, posude za vodu, testije, bokale, šoljice, tanjire.

O radu grnčara u Trsteniku nakon Drugog svetskog rata saznaje se na osnovu Arhive Sreske zanatske komore Trstenik (SZK). Najstariji sačuvan dokument SZK je iz marta 1951. Za sticanje zvanja majstora prijavilo se te godine 263, a za majstora lončara njih troje. U spisku grnčara SZK je i ime Vojislava Marinkovića iz Vave kod Babušnice, koji od 1940. godine živi u Velikoj Drenovi. U listu "Tribina" pod nazivom "Poslednji seoski grnčar", Marinković priča da osim njega znaju da rade još samo dva grnčara, u Kruševcu tek jedan. Još tada svedoči da je lončarski zanat "veoma težak i prljav i da se mladi za njega sve manje odlučuju".

RUKE U ILOVAČI

SVAKA grnčarska radionica imala je kolo (vitlo, točak), sve do druge polovine 20. veka, kada je došlo do elektrifikacije. Na tezgi su se nalazile alatke za šaranje i ukrašavanje sudova,kanap za sečenje gline i crep za vodu.

Trstenički lončari su pravili i "buduče", spravicu za šaranje sudova od volujskog roga. Za posude su koristili ilovaču (masnu,bez kamenčića). Mesili su je napolju, gazili da se očisti od nečistoća. Nakon oblikovanja grudve šakama i prstima, sudove bi premazivali blatnjavom vodom iz crepa ili crepaljke, sve do sušenja. Potom su ih tretirali belilom, pekli i šarali.

KRČAG IZPOD ZVONA LjUBISTINjE

ARHEOLOŠKO nalazište iz antike Grabak u Počekovini čuva tragove grnčarstva, kao i neobično, freske u srednjovovnim manastirima Veluće i Ljubistinja. Ispod novog poda u zvoniku manastira Ljubostinje pronađeni su delovi srednjovekovne keramike, koja je bila gleđosana: krčag sa trolisnim otvorom i krčag sa uzanim siskom. Primeri kasnosrednjovekovne keramike pronađeni su na lokalitetu Basat u selu Poljna (15. i 16. v.), sa fragmentima lonca, crepulje i vršnika.