PRVI SLOVENSKI SVETITELJI DOŠLI SA PRAVOSLAVNOG OLIMPA: Nepoznata priča o drevnoj Svetoj gori i maloazijskim Srbima

- Istorija Svete Gore Atonske započinje sa svetim Jevtimijem Mlađim, koji je doslovno zbog gužve monaha koja je zavladala na Bitinijskom Olimpu oko 860. potražio novo mesto za tihovanje na tada pustom Atosu - kaže dr Predrag Komatina, viši naučni sevetnik u Vizantološkom institutu SANU. - Na padinama Olimpa tada se nalazilo mnoštvo uglednih i uticajnih manastira sa velikim bibliotekama i učenim monasima. Odavde su u svoje misije među Slovenima kretali Ćirilo i Metodije sa saradnicima.

Neki vizantolozi ukazuju da su prvi prevodi crkvenih tekstova na slovenski jezik zapisani glagoljicom na dijalektu maloazijskih Slovena u olimpskom manastiru Polihrono, čiji je iguman bio Metodije. Kod njega je posle poverljivih misija dolazio njegov brat, diplomata i carigradski profesor Konstantin, koji se kasnije, pred smrt, postao monah Kirilo. Sinovi romejskog admirala i majke slovenskog porekla, u olimpskom Polihronu su, po carskoj naredbi, polovinom 9. veka pripremali najvažniju versku i političku misiju Vizantije, širenje jevanđelja među Slovenima na njihovom jeziku.

"Slovenski apostoli" su lako našli saradnika za veliki poduhvat Bitinijskog Olimpa gde su živeli hristijanizovani Sloveni koje je Vizantija još od 7. veka kolonizovala u Malu Aziju sa Balkana kao krajišnike-graničare. Sloveni iz okoline Soluna, gde su Ćirilo i Metodije rođeni, nisu bili pogodni za ovu misiju, jer su bili tvrdokorni pagani.

- Igrom sudbine, najstarija istorijski nesporna pisana svedočanstva o Srbima potiču iz Male Azije - kaže dr Komatina. - Vizantijski carevi su u više navrata od 7. veka naseljavali pripadnike slovenskih plemena u oblast antičke Bitinije, tadašnje vizantijske teme Opsikion. Da su među njima bili brojni Srbi, svedoči ime Gordoserbe, "grada Srba iz Gordije". On je već 680. imao episkopa, što svedoči o njegovom hrišćanskom stanovništvu i značaju. Pored Gordoserbe, navode se i manje servohorije - srpska naselja.

Vodeći vizantolog 20. veka, Georgije Ostrogorski, smatrao je da su Sloveni spasli Romejsko carstvo u vreme njegove krize u 7. veku. Tada je imperator Iraklije promenio državnu organizaciju i stvorio teme, pogranične oblasti sa vojnom upravom. U njima je slobodnim seljcima podelio zemlju u vlasništvo, s obavezom da svaka porodica da jednog konjanika i određen broj pešadinaca.

- Dok su ranije "varvari" stupali u carsku vojsku kao najamnici ili federati, sada se vojni sistem u Vizantiji promenio: najamničku vojsku zamenila je vojska vojnika seljaka naseljenih po novostvorenim temama, a prema tome i Sloveni su stupali u vizantijsku vojsku kao vojnici seljaci - zapisao je Ostrogorski. - Tako su se u novu organizaciju koja je tada u Vizantiji stvorena ulile nove mlade snage Slovena i time se objašnjava izvanredan uspeh novog vizantijskog uređenja. Iraklije i njegovi naslednici stvorili su formu, a Sloveni su je ispunili sadržinom i dali stvarnu snagu novom sistemu koji je za više vekova osposobio Vizantiju za novi život.

Prva tema, Opsikion, koja je počinjala na azijskoj obali Bosfora i Dardanela i širila se do Crnog mora, postala je središte maloazijskih Slovena, najvećim delom naseljenih oko starih gradova, hrišćanskih centara Nikeje i Nikomedije. Naziv Opiskion u prevodu znači "Carska garda" jer su iz njenog stanovništva regrutovane elitne jedinice. Njihova moć je rasla i počele su da, kao rimske legije ranije, vojnim udarima na presto dovode svoje carske kandidate. Uticaj su proširile na crkvene poslove, u vreme kada su ikonoborački carevi zabranili poštovanje svetih slika kao idolopoklonstvo. Pravi cilj ikonoboračkih vladara bilo je, u stvari, sprečavanje masovnog bežanja od vojne obaveze i ograničavanje moći Crkve koja je pretendovala i na svetovnu vlast.

Graničari Opsikiona su podržavali tu politiku dok u početkom 8. veka jedan od njihovih komandanata nije postao monah - isposnik na Bitinijskom Olimpu. Danas ga ceo pravoslavni svet slavi kao Joanikija Velikog, prvog slovenskog čudotvorca i svetitelja.

Prema hagiografiji, rođen je u selu Marikati u Bitiniji, u slovenskoj vojničkoj porodici Boila, kako su zapisali Grci. Kao mladić divovskog rasta regrutovan je u elitnu jedinicu Eskubitora, teških konjanika koji su bili udarna sila vizantijske vojske. Žitija navode da je bio je ratnik i ikonoborac dok mu se nije javio Hrist i upitao zašto ga proganja.

Zbog toga je postao monah pustinjak u divljini Bitinijskog Olimpa i ubrzo su se pročula njegova čuda kroćenja divljih zveri i isceljenja bolesnih. Autoritet podvižnika Joanikija Velikog koji je u divljini proveo 50 godina, smatraju istoričari, bio je presudan da na vaseljenskom saboru u Carigradu 843. pobede poštovaoci ikona. Joanikije postaje veliki uzor monasima koji njegovo ime uzimaju kao svešteno. Među njima su i četvrti srpski arhipeiskop iz doba kralja Uroša Prvog i prvi srpski patrijarh iz vremena cara Dušana.

Srpski turisti koji danas dolaze pod maloazijski Bitinijski Olimp, da vide turski grad Bursu, njegove čuvene bazare, pijacu svile i mauzoleje prvih osmanskih sultana, po pravilu ne znaju da se nalaze u oblasti prve pravoslavne Svete gore odakle je potekao prvi slovenski svetitelj iz redova imperijalnih gardista, među kojima je bilo mnogo Srba.

Pisana svedočanstva pokazuju da su oni u Malu Aziju doseljavali sve do 12. veka, ali priča o tim ljudima njihovim vezama sa Balkanom u našoj javnosti je potpuno nepoznata, iako ta tema još od 19. veka pleni pažnju evrpskih istraživača. Austrijski, nemački, engleski i naročito ruski naučnici tada su pravili velike ekspedicije po Maloj Aziji i pronalazili ostatke slovenskih zajednica koje su kroz celo osmansko doba, od 14. veka, uspele da sačuvaju osobenosti.

Srpski turisti danas sa čuđenjem zapažaju da među stanovnicima Burse, čak i među Sirijcima koji su pobegli iz svoje ratom razrušene zemlje, ima izrazito svetlokosih i svetloputih ljudi, koji se izdvajaju među tipično azijskim stanovništvom.

ARAPSKI SLOVENI SAKALIBI

KRAJIŠNICI Sloveni iz Bitinije, angažovani da ratuju protiv Arapa, više puta su prelazili na stranu protivnika, kada su vizantijski carevi gazili dogovore o slobodama i nametali teške dažbine. Arapski hroničari svedoče da su Sakalibi, kako su nazivali Slovene, kolonizovani u Siriju i Severnu Afriku, ali da su nastavili da funkcionišu kao autonomni krajišnici, sve dok se nisu umešali u dinastičke sukobe na gubitničkoj strani. Veliki broj vojnika Sakaliba je istorijski posvedočen u Andaluziji, u arapskim trupama koje su osvajale Španiju. U vreme napada Franaka na slovenske zemlje, oni su zarobljenike škopili i prodavali kao robove Arapima, pa je svremenom termin Sakalib promenio smisao i počeo da označava evnuhe.