ISTORIJSKI DODATAK - PARTIZANI I ČETNICI STVORILI BROZA I DRAŽU: Prvi srpski otpor nemačkoj okupaciji bio je politički a ne oružani

Nije nelogično zaključivanje da je ustanak izbio pre rata 6. aprila, jer zaista su prve čarke sa hrvatskim ustašama tada počele. Osnovni motiv ustanka je pobuna protiv apsurdnosti da se razori država Jugoslavija, koja je u muci i znoju generacija bila prirodno stvorena od istorije i da se na njeno mesto postavi izmišljena Velika Hrvatska, kao balkanski hegemon, stvorena na veštački način, laganim procesom prerastanja elitnog tipa nacionalizma u masovni tip.

... Ne treba odgonetati koji je prvi, od dvojice vođa, dao naređenje da se diže na oružje. To je uradila nebrojena gomila trupnih oficira, koji su svoje srpske regrute upućivali kući sa puškom i naređenjem da je sakriju. Onako kako su Josip Broz i pukovnik Dragoljub Mihailović došli u Beograd i na Ravnu goru, na isti način dolazi hiljade ljudi otpuštenih iz vojske, sa naređenjem da se sačuva oružje, jer će im biti potrebno u ratu. Mnogo je takvih grupa naoružanih povratnika iz vojske dolazilo u srpske šume, ali to još nije značilo početak ustanka. Ipak, to je vrlo značajan faktor za njegov kasniji razvoj, jer nema dizanja ustanka bez zaliha oružja.

PRVI srpski otpor učinjenoj okupaciji bio je politički, a ne oružani. On će se kasnije utopiti u celinu četničkog pokreta, kao i mnoge druge grupe. Četnike nije stvorio njihov vođa pukovnik Mihailović, nego oni njega. Oni su jedan komonvelt različitih četničkih odreda, koji su se utopili u njega, a da se opšte ujednačavanje nikada nije do kraja izvršilo. Slično je i sa komunistima. Nemačka i policija nove hrvatske države su dobile liste članova komunističke partije. Muslimani i katolici u hrvatskoj državi su pozivani da im se kaže da se zna šta su i ko su, pa pušteni. Srpski komunisti su odmah streljani, Oni su počinjali ustanak i bez odluke njihovog vođe, za koga nisu znali kako mu je pravo ime.

Prve organizacije, iz kojih će se tek kasnije stvoriti redovne vojne jedinice partizanske i četničke vojske, stvaraju se odmah posle prvih nemira u aprilu i maju. U hrvatskoj državi je razlog za to pokolj pravoslavnog stanovništva i prisilno pokatoličavanje. U Srbiji i Crnoj Gori je to revolt zbog progona srpskog naroda ih svih susednih pokrajina.

U CRNU Goru je došlo 5.000 izbeglica sa Kosova, a tu je veliki broj prebeglih lica iz Hercegovine. U Srbiju je do 1944. došlo 270.000 prebeglica iz Hrvatske (135.000) i Bosne i Hercegovine (100.000). Smatra se da je u Srbiju prebeglo u toku rata do 400.000 ljudi. [...]

[...] Na ponašanje obe strane srpskog gerilskog rata veoma je delovao teror koji je nemačka vojska izvršila u oktobru 1941. u Beogradu, Kragujevcu, Valjevu i Kraljevu. Zbog ubijanja 23 vojnika oko Kragujevca, naređeno je da se u gradu strelja 2.300 ljudi. Bila je to najsurovija i najvarvarskija odmazda koja je ikad u ratovima učinjena. Prljavi deo posla, skupljanja tog broja, obavili su Nedićeva policija i žandarmi, kao i pripadnici dobrovoljačkog korpusa Dimitrija Azotića. [...]

[...] Od jula 1941. četnici stvaraju odrede. Na proleće 1942. general Mihailović izdao je "Uputstvo broj 5" o organizovanju vojske, tri vrste četa (prve mobilne, druge sabotaža i treće opskrba). Dve do tri čete čine bataljon, a dva do tri bataljona brigadu. Od 1943. osnovna je jedinica trojka, do 30 trojki četa, tri čete bataljon i tri bataljona brigada. Kasnije su brigade prerastale u divizije, pukove i korpuse. Do kraja rata četnici su imali 79 korpusa, od toga 48 u Srbiji, 14 u Bosni i Hercegovini, 10 u Crnoj Gori, Hrvatskoj četiri i u Makedoniji tri. Svaki korpus broji do 1.500 vojnika.

* * * * * * * * * * * * * * * * *

Šumadija oružano poprište

PARTIZANSKE snage se stvaraju od 22. juna 1941. Po formiranju Glavnog štaba, 27. juna sa Josipom Brozom (Tito) na čelu, doneta su uputstva za formiranje odreda u "Zadaci narodnooslobodilačkih partizanskih odreda", gde je rečeno da će se veće mobilne jedinice stvarati kasnije. Odluka o prelasku na partizanski rat je doneta 4. jula 1941. Na savetovanju u Stolicama 26. novembra 1941. naređeno je da se odredi dele u tri-četiri bataljona, a bataljon u tri-četiri čete. Pored komandanta i zamenika, svaki odred je trebalo da ima i političkog komesara i zamenika. Iako su u Moskvi ocenjivali da je stvaranje "proleterske brigade" na Staljinov rođendan 21. decembra 1941. bilo politička greška, ona je partizanskoj strani donela više koristi nego političke štete. U svakoj revoluciji pobeđuje strana koja prva organizuje aktivnu manjinu, a ne vuče za sobom pasivnu većinu. Partizanske brigade su bile mobilnije od četničkih u celom toku rata, preduzimale marševe iz zapadne Srbije do Une.

Postojali su pokušaji da se stvaraju zajedničke vojne formacije, ali su posebne ideologije i konačni ciljevi na dve strane od toga učinili samo uspomenu. Draža Mihailović je na Ravnu goru došao 2. maja 1941. sa 26 oficira. Sastanak Tita i Mihailovića u Struganiku kod Valjeva 19. septembra 1941. ponovljen je 26. oktobra u Brajićima. Nesporazum je počeo oko pitanja kako je pravo ime i prezime komandanta partizanskih jedinica. "Vojna tajna", vrdao je Tito.

BEZ OBZIRA na to što ustanak protiv okupatorskih snaga nije izbio na jednom mestu i podelio se na više samostalnih, ili slabo povezanih celina, u prvoj godini rata 1941. glavno oružano poprište je bila Šumadija. Ona će i u narednim godinama ostati strateški odlučno vojište, gde će se rešavati glavne bitke i odlučivati pobednik. Sve do početka decembra 1941. postojala je saradnja između partizanskih i četničkih vojnih formacija, više u samom narodu nego vođstvima na vrhu. Velike pobede su počele. Od 400.000 okupatorskih vojnika (u početku najviše zauzeto vojnim operacijama), u Šumadiji su najpre bile raspoređene tri nemačke divizije, ali su do jeseni dovučene još tri iz Francuske, Grčke i čak sa Istočnog fronta. Najšira slobodna teritorija je bila stvorena u Zapadnoj Srbiji, koja će se popularno nazivati "Užička republika". Slične slobodne zone, manjeg značaja, bile su u istočnoj i južnoj Srbiji.

Sve do decembra 1941. radi se o opštem ustanku naroda, u kome sarađuju četničke i partizanske formacije i njihove formirane komande. Na tada najširem prostoru, oslobođenom od okupacionih snaga u celoj Evropi, formirale su se glavne vojne jedinice obe strane, oba štaba bila na istoj teritoriji. U tu oblast su ulazila oslobođena mesta Užice, Čačak, Gornji Milanovac, Loznica, Bogatić, Krupanj, Bajina Bašta, Koviljača, Ivanjica, Arilje, Užička Požega. Partizani su u svojim jedinicama na tom prostoru imali oko 15.000 vojnika, organizovanih u 12 odreda. Oni su u toj "Užičkoj republici" stvorili svoju prvu državu u državi.

* * * * * * * * * * * * * * * * *

Istorija promašenih prilika

RAZMOILAŽENjE između dva pobunjena saveznika vrebalo je od početka, ali je postajalo sve vidljivije kako se nemačka vojska počela primicati Moskvi. Moskovska pobeda je otvorila rascep, najpre u vođstvu dva pokreta, a zatim i u celom narodu. Partizansko vođstvo se najpre opredeljivalo da svoja glavna uporišta traži, pored "Užičke republike", u istočnoj Srbiji. Očekivanje brze sovjetske pobede se pokazalo kao promašaj, pa se partizansko vođstvo najpre prebacuje u druge delove Srbije, a zatim u Bosnu. Pokušaj dominacije pobunjenim područjem u Srbiji nije uspeo. Pasiviziranjem svojih vojnih formacija četnici su se opredelili da više ne preduzimaju velike vojne operacije protiv nemačkih uporišta po većim gradovima. U vreme sloma "Užičke republike" imali su oko 20.000 ljudi pod oružjem. Od početka oružanog sukoba sa komunistima u selu Karanu, 29. oktobra 1941, pet četničkih odreda se "legalizuje" kod generala Nedića. Krajem 1943. pod oružjem je bilo 57.440 četnika, a na spiskovima pasivnih upisano 472.900.

[...] Kad je 11. januara 1942, Mihailović postao ministar vojni u vladi Dušana Simovića u Londonu i do 19. januara unapređen u čin divizijskog generala, njegova vojska je nazvana "Jugoslovenska vojska u otadžbini". U oktobru je stvoren jedan četnički centar u Splitu, 15. oktobra stvorena komanda četničkih odreda za Crnu Goru, pod Pavlom Lašićem i Pavlom Đurišićem, a krajem 1941. stvoreni su delovi te vojske u Sloveniji. Tek od 1943. stvaraju se i četničke jedinice u Dalmaciji, na ostrvima, u Splitu i Kvarneru. Stvaranjem Političkog odbora u Beogradu u avgustu 1941. i Centralnog nacionalnog komiteta na Ravnoj gori nešto kasnije, četnici su postali moćan politički pokret. Osnovno usmerenje prema ljudima i ustanovama srednje klase po gradovima bio je početni uspeh, a posle je upravo to postalo uteg oko vrata.

ISTORIJA srpskog četničkog pokreta u jugoslovenskoj revoluciji 1941-1945. jeste istorija promašenih prilika. Nikada jedno oficirsko vođstvo nije imalo veću podršku naroda i nikada je nije tako loše iskoristilo, kao što je uradio krug oko generala Mihailovića 1941. To dolazi iz činjenice da osnova na kojoj taj pokret izrasta nije bila jedinstvena, hijerarhijski ustrojena organizacija kao jugoslovenski komunisti. To je bio jedan komonvelt različitih, većih i manjih grupa, pod vođstvom isto toliko čelnika. Od početka se izdvojio tada vodeći pokret Koste Pećanca, organizovan na njegovom tradicionalnom području istočne i južne Srbije. Odbio je saradnju sa generalom Mihailovićem pod opravdanjem da su Mihailovićevi četnici saveznici komunista. Kolaboraciju sa okupacionim snagama je javno proglasio 27. avgusta. Kasnije je on to platio glavom, osudom na smrt od strane izbegličke vlade u Londonu. Prilikom likvidacije (1944) u Sokobanji, odbio je kao poniženje za jednog četnika da bude streljan iz vatrenog oružja, ogolio vrat, kleknuo i prepustio da ga nožem prekolju.

Do proglasa četničkih odreda jugoslovenskom vojskom u otadžbini, oni su se u ratu ponašali onako kako se od četnika pre 1918. prema propisima očekivalo - da budu dodatak glavnoj vojsci, koja će negde drugde dobiti rat. U tom pogledu se strategija samo po imenu promenila i posle unapređenja u redovnu vojsku u otadžbini. U jednom eseju o generalu Mihailoviću, koji objavljuje posle rata, Slobodan Jovanović veli da su za poslove pokreta otpora pod nacističkom okupacijom u britanskoj vladi bili zaduženi Ministarstvo za blokadu ("ekonomski rat") i ministar Hju Dalton. On je dao instrukciju da bi gerilske grupe "morale ostati u ilegalnosti i izbegavati svaki pokušaj da preduzimaju dizanje ustanka u širokim razmerama ili da povedu ambiciozne vojne operacije".

* * * * * * * * * * * * * * * * *

Britanci nameću taktiku čekanja

I SAM kralj Petar je u radio-poruci povodom obeležavanja godišnjice državnog udara 27. marta 1942. savetovao "da treba obustaviti oružanu borbu i da se težište rada polaže na organizaciju i što bolje oružanje". Na kraju rata će se pokazati da je ova strategija bila samo davanje anestezije i uspavljivanje jednog moćnog nacionalnog pokreta pred bolnu hiruršku operaciju. Neki istoričari preteruju što u ovom četničkom okupljanju vide početak, pa čak i uzrok ustanka.1941. Nastali su iz želje da se izbegne zarobljeništvo i nade da će nemački stroj početi da kleca.

Vremenom je ove vodeće funkcije o evropskom pokretu otpora preuzimao Forin ofis i Antoni Idn, koji ništa u ovoj početnoj strategiji nije menjao. Jovanović veli da se izbeglička vlada "saglasila s engleskom komandom i s Mihailovićem da narod treba organizovati za borbu, ali da pravu i odsudnu borbu ne treba počinjati dokle ne dođe vreme za iskrcavanje saveznika na Balkanu. Dotle, trebalo se ograničiti na onu akciju koja bi god Engleskoj komandi bila potrebna". Na taj način je cela sudbina četničkog pokreta, ili "Mihailovićevo pitanje", kako su to u engleskim krugovima govorili, bila "igra karata između nas i Rusa"[...]

[...] Ovakva strateška osnova četničkog pokreta nije bila samo razlog njegove pacifikacije, nego i istorijske katastrofe kada se britansko obećanje na proleće 1943. promenilo i počelo da ostvaruje. Neki četnički odredi zbog toga pokazuju više samostalnosti, ili za saradnju sa komunistima, ili za kolaboraciju sa kvinslinškom vladom u Beogradu. Zbog pasivnosti, poručnik Ratko Martinović i pop Vlado Zečević formiraju samostalni odred i kasnije prelaze partizanima. U tom pogledu je svaki srpski seljak, u povoljnim prilikama, postajao neumoljivi disident. S druge strane su i odredi koji su ostajali verni vođstvu generala Mihailovića sarađivali sa partizanskim snagama. Neki su, kao pukovnik Milan Kalabić i njegov sin Nikola, zapovednik četničke Gorske garde, kasnije održavali povremene veze sa Dragim Jovanovićem, šefom Specijalne policije u Beogradu, koja je organizovala koncentracioni logor na Banjici.

IPAK se mora zaključiti da su četnici i partizani, ako ne na visini neprijateljski raspoloživih vođstava, u osnovnoj boračkoj masi svakog sela bili najbolji saveznici. Bili su uzajamni fond za rast i padanje oba pokreta - kad bi jedan počeo da tone, ta masa je prelazila na drugu stranu i privremeno je podizala u visinu. U oba pokreta, osnovna boračka masa je, do opšte mobilizacije oktobra 1944, bila predominantno srpska.

[...] Iako je povlačenje partizanskih snaga u Bosnu stvarno bilo bežanje nakon poraza da se na prečac stvaraju temelji sovjetskog društva budućnosti na teritoriji Bosne, one su doživele istorijsku renesansu... Krajem leta i u jesen 1943. došlo je do odlučnog preokreta u razvoju pokreta otpora, čime je osigurana pobeda partizanskih snaga.. Ne može se poricati da glavne zasluge u tome pripadaju njemu samom, žilavosti otpora i nepriznavanju poraza. Na području Srbije je držao osam odreda, a na jesen 1943. stvorio tamo i tri srbijanske brigade. Njegova kičma je u pet elitnih "proleterskih brigada", najbolje gerile u Evropi.

Preokret je nastupio kapitulacijom Italije 8. septembra 1943. U to vreme je postojalo preko 15 italijanskih divizija na jugoslovenskom prostoru. Partizanske snage su razoružale 10.000 i dobile plen za naoružavanje oko 80.000 svojih vojnika. [...] Ne poričući izvanredne sposobnosti partizanskog vođstva koje je sastavljeno od različitih ideologija, bilo je istaknutih političara kao što je dr Ivan Ribar. Srpska omladina je listom uz njih, uključujući tu kćerku i sina generala Mihailovića. Ministra u izbegličnoj vladi Milana Grola opominju da preko radija ne hvali partizane. Staljin ga je zvao "drugom". Ipak se mora poći od aksioma da je strategiju stvaranja federativne jugoslovenske države izgrađivao Josif Staljin.