SUSRET SA ISTORIJOM - PANIČAN STRAH ZAGREBA OD OKUPACIJE ITALIJANA: Šta je presudno uticalo da Hrvati i Slovenci uđu u Jugoslaviju

Njihove armije su još držale frontove. Veliki delovi Evrope bili su pod njihovom okupacijom. Samo su na balkanskom ratištu izgubile sve. Igrom sudbine, ratni požar je upravo i počeo na Balkanu. Austrougarska je napala Srbiju u kojoj je videla najveću opasnost za svoj opstanak i prepreku germanskim imperijalistima za nadiranje prema Bliskom istoku. Austrougarsku agresiju na Srbiju, preduzetu na podsticaj Nemačke, sile Antante, Rusija, Francuska i Velika Britanija, doživele su kao napad na njihove interese, te su se odmah umešale u rat na strani Srbije da bi zaštitile svoje posede i stečene pozicije.

Ubrzo je rat obuhvatio sve važnije evropske države, a docnije, tokom naredne četiri godine, uvučene su gotovo sve zemlje sveta. Otprilike 20 miliona ljudi mobilisano je početkom 1914, ali se ta brojka postepeno povećavala i na kraju stigla do 70 miliona.

Više od osam miliona ljudi obuklo je vojničke uniforme u Francuskoj, 13 miliona u Nemačkoj, devet miliona u Austrougarskoj, isto toliko u Velikoj Britaniji (uključujući kolonije), 18 miliona u Rusiji, šest miliona u Italiji, preko četiri miliona u SAD.

RATNI požar odneo je samo na frontu deset miliona vojnika. Dvadeset miliona je ranjeno. U Rusiji je bilo dva miliona mrtvih i pet miliona ranjenih, u Nemačkoj - dva miliona mrtvih i 4,2 miliona ranjenih, Francuskoj 1,4 miliona mrtvih i 4,2 miliona ranjenih, Austrougarskoj 1,4 miliona mrtvih i 3,6 miliona ranjenih. U Britanskom carstvu bilo je 960.000 mrtvih i dva miliona ranjenih, Italiji - 600.000 mrtvih i milion ranjenih, Osmanskom carstvu 800.000 mrtvih...

Vlada SAD odlučila je da se početkom 1917. umeša u ratni konflikt u Evropi i pomogne silama Antante da se što pre okonča krvoproliće u Prvom svetskom ratu. U Vašingtonu, iako daleko od ratnog požara na Balkanu, njeni politički i vojni krugovi su bili dobro upoznati sa ulogom Srbije i žrtvama koje je ona podnela. Zato nije bilo iznenađenje kada su u decembru 1917. SAD srpskoj vladi stavile na raspolaganje "avans od tri miliona dolara za prva tri meseca", uz obećanje da će i dalje voditi računa o potrebama njene vojske.

Shvatajući da će uticaj Bele kuće na dalji razvoj događaja u Evropi jačati, Nikola Pašić preko američkog otpravnika poslova na Krfu Percivala Dodža uspeva da uputi u SAD jednu državnu misiju koja bi upoznala političke krugove sa ratnim ciljevima Srbije. Novine iz toga perioda pisale su kako je preko okeana otputovala "srpska intelektualna i vojna elita". Delegacija koju su činili teolog, docnije i vladika Nikolaj Velimirović, rektor Beogradskog univerziteta Sima Lozanić, srpski poslanik u Parizu, Milenko Vesnić i general Mihajlo Rašić, na dokove Njujorka stigla je 20. decembra 1917. i boravila u ovoj zemlji sve do polovine februara 1918. Primio ih je i predsednik SAD Vudro Vilson.

U VREME boravka srpske misije u Vašingtonu je pripreman tekst "Poruke predsednika Vilsona američkom Kongresu u 14 tačaka", u kojoj se iznosila vizija svetskog poretka posle Velikog rata. Tačka XI poruke je glasila: "Okupirane teritorije Srbije i Crne Gore moraju se obnoviti a Srbiji se mora obezbediti slobodan i siguran prilaz moru."

Pukovnik Edvard Hauz, savetnik američkog predsednika, obavestio je šefa srpske delegacije Milenka Vesnića o ovom delu teksta i zamolio ga da stavi eventualne primedbe, što je Vesnić i uradio, napominjući da bi valjalo spomenuti da je osnovni cilj Srbije ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca u jednu državu. Njegov predlog nije uvažen što je njega, ali i vladu na Krfu, poprilično razočaralo.

Nespominjanje "jugoslovenskog ujedinjenja" u poruci američkog predsednika proisteklo je iz želje da se što više istakne da američka vlade tretira Kraljevinu Srbiju kao saveznika. Posebno su porukom Vilsona bili razočarani hrvatski i slovenački političari iz Jugoslovenskog odbora u Londonu. Naime, tačka X je glasila: "Narodima Austrougarske biće obezbeđena i zajamčena najšira mogućnost za autonomni razvitak". Iz ovoga se vidi da je američki predsednik bio samo za rekonstrukciju Austrougarske.

UVAŽAVAJUĆI trenutne okolnosti politički krugovi u Americi su smatrali da je moguće razbiti ratni savez Nemačke i Austrougarske i pacifizirati Habzburšku monarhiju. Zato su u Beč slati signali da ratni cilj SAD nije razbijanje Dunavske monarhije nego "njena obnova i napredak". Bili su uvereni da bi Nemačka carevina bez pomoći Habzburške monarhije pretrpela poraz i time bi Prvi svetski rat bio okončan. Ovakav stav preovlađivao je u Vašingtonu sve do maja 1918. kada je došlo do naglog obrta u njihovim pogledima.

Presudnu ulogu u "naglom obrtu ratne i političke situacije" odigrao je austrougarski car Karlo, koji je preuzeo presto posle smrti Franje Josipa. Uplašen od mogućih socijalnih nemira u monarhiji, zbog sve većih nestašica hrane, on je u jednom trenutku isplanirao da se hitno sklopi mir između zaraćenih strana. Počeo je da traga za ličnošću koja bi mogla da tajno stupi u kontakt sa državnicima sila Antante i da sa njima, mimo znanja Nemačke, povede mirovne pregovore. Učinilo mu se da je za to najpogodniji brat njegove supruge, carice Zite - princ Sikst Burbonski, inače belgijski oficir, koji je živeo u Parizu.

Posle neposrednog kontakta između princa Burbonskog i francuskog ministra Jula Kambona, i prepiske između cara Karla i predsednika Francuske republike (najpre Rejmona Poenkarea, a potom Žorža Klemansoa), pregovori su neslavno završili. Bečki car 12. maja 1918. u Berlinu je potpisao obavezu da će "neopozivo vezati sudbinu svog carstva za Nemačku, bez obzira na uspeh ili neuspeh nemačkog oružja".

ZANIMLjIVO je kako su hrvatski i slovenački političari, čiji su narodi živeli pod austrougarskom čizmom, dočekali vesti o nameri sila Antante da sa političke karte Evrope izbrišu Habzburšku carevinu, čime su stvoreni uslovi za rađanje Jugoslavije.

Doktor Ante Trumbić, predsednik Jugoslovenskog odbora u Londonu, nelegitimnog političkog tela koje nije izabrano voljom naroda, nego inaugurisano odlukom predsednika srpske vlade Nikole Pašića - zahtevao je da se u novim okolnostima ovaj Odbor proglasi za "međunarodno priznati organ koji ima ovlašćenje da predstavlja Slovence, Hrvate i Srbe koji žive u Austrougarskoj".

Neposredno pre završetka rata, odnosno 19. oktobra 1918. izabrali su političko telo koje su nazvali Narodno vijeće, koje je odmah proglasilo otcepljenje Hrvatske i Slovenije od Beča i pristupilo formiranju Države Slovenaca, Hrvata i Srba koji žive na teritoriji Austrougarske. Bez obzira na to što su na videlo izbile duboke razlike između predstavnika Jugoslovenskog odbora, Narodnog vijeća iz Zagreba i srpske vlade u pogledu budućeg državnog uređenja Jugoslavije, u Beogradu su otpočele pripreme za proglašenje nove države. Šta je bio razlog da se na brzinu i u veoma nepovoljnim okolnostima koje su proizilazile iz neusaglašenih i krajnje oprečnih stavova srpskih, hrvatskih i slovenačkih političara priđe realizaciji tog čina?

Uzrok je paničan strah političkih prvaka u Zagrebu i Ljubljani da će se posle poraza Nemačke i Habzburške monarhije, Hrvatska i Slovenija naći među gubitnicima, prema kojima će se države pobednice, a naročito Italija, odnositi kao prema ratnom plenu. Hrvatski istoričar Petar Strčić je to bez uvijanja priznao: "Upravo brzi italijanski prodor na frontu... u trenucima neočekivanoga i prebrzog raspada stoljetne Habzburške monarhije, presudno je utjecao na ubrzanje odluke... da se odmah krene na put ujedinjenja sa Kraljevinom Srbijom, te da se bez uvjeta prihvati stvaranje karađorđevićevske jugoslovenske monarhije."

ZABRINUTI ZBOG RATNE ODŠTETE

NAJTREZVENIJI političare u Zagrebu i Ljubljani najviše je, u stvari, zabrinjavala činjenica da bi Hrvatska i Slovenija kao sastavni delovi Austrougarske mogle da budu, na predstojećoj mirovnoj konferenciji proglašene kao poražene strane, koje bi zbog toga morale da plate ratnu odštetu. Zato je u Narodnom vijeću bilo sve više onih koji su uviđali da bi se hrvatski i slovenački narod mogao spasti od "teških ratnih posledica" samo ako bi se ujedinio sa Srbijom, koja se nalazila u taboru pobednika. Vrlo je karakteristična u tom pogledu jedna poslanica Narodnog vijeća u kojoj se kaže: "Mi nećemo biti pobjeđeni i morati platiti ratne troškove... nego ćemo u bratstvu sa Srbijom dospjeti među pobjeditelje."