ISTORIJSKI DODATAK - ZATAMNJENJE ISTORIJSKE ISTINE: Angažovanost Odbora povodom zabrana dela nepodobnih pisaca

Kako se osamdesetih godina prošlog veka još uvek sprečavalo objavljivanje knjiga, članaka, pa i pesama politički nepodobnih pisaca, u redakcijama i štamparijama su postojale crne liste na kojima su se nalazila imena takvih prokazanih autora. Stoga, kada bi neko od takvih stvaralaca ponudio svoj rukopis za objavljivanje, redakcija bi ga odmah odbila, a rukopis, ukoliko je politički sporan, dostavljala ideološkoj žandarmeriji (komisiji) partijskog komiteta.

Ukoliko bi poneka smelija redakcija i pokušala da takav rukopis objavi, direktor štamparije je bio dužan da to spreči i da sporan rukopis ili otisak već sačinjenog sloga dostavi Službi državne bezbednosti. Pritom se baš i nije čitao ceo rukopis, nego se o njegovoj nepodobnosti za štampu i objavljivanje zaključivalo na osnovu imena autora i teme kojom se bavio.

UKOLIKO bi zbog nebudnosti ponešto i promaklo nekoj redakciji i štampariji, zabranu objavljivanja izricao je viši partijski komitet. Tako je početkom februara 1985. godine Gradski komitet Saveza komunista Beograda, pod predsedništvom Slobodana Miloševića, ocenio da bi izdavanje sabranih dela Slobodana Jovanovića "bio neprihvatljiv čin i imalo štetne društvene i političke posledice.

Radi se o knjigama predsednika bivše emigrantske vlade i ratnog zločinca čiji je ministar vojske bio Draža Mihailović, i to u godini u kojoj obeležavamo četrdesetogodišnjicu oslobođenja zemlje i pobede nad fašističkim okupatorom i domaćim izdajnicima, i u vremenu pojačanog delovanja antisocijalističkih snaga, naročito nacionalističkih pa i pročetničkih". Posle ovakve ultimativne ocene koja je imala svojstvo naredbe, izdavač je odmah prekinuo već poodmakle pripreme za ovo kapitalno izdanje.

Četiri godine kasnije, 6. decembra 1989. godine, Predsedništvo Gradskog komiteta Saveza komunista Beograda izdalo je saopštenje kojim zahteva da se spreči i onemogući izdavanje dela Slobodana Jovanovića i Dragiše Vasića. Tim povodom je u svom obraćanju jugoslovenskoj i srpskoj javnosti Odbor upozorio:

"Komitet beogradskih komunista može o delima ova dva pisca misliti šta hoće i ima, razume se, pravo da svoje mišljenje javno iznese. Može i ne znati - a očito je da ne zna - vrednost književnog dela Dragiše Vasića i kapitalni značaj koji u istoriji naše nauke ima korpus tekstova Slobodana Jovanovića. Ali jedan partijski komitet nema i ne može imati pravo da sprečava i zabranjuje njihovo objavljivanje." Ovoga puta poternica za mrtvim piscima nije uspela.

ZABRANA knjige dr Veselina Đuretića "Saveznici i jugoslovenska ratna drama" izazvala je veliku buru u ondašnjoj javnosti. Osobenost ove zabrane od 29. decembra 1986. godine bila je u tome što je to bila zabrana trećeg izdanja ove knjige, čije je prvo izdanje bilo objavljeno i rasprodato 1985. godine.

Ovom presudom Okružnog suda u Beogradu nije osuđena "neistina kojom se može uznemiriti javnost" nego sloboda otkrivanja i iskazivanja istorijske istine. To je bio povod da Odbor upozori Skupštinu i Predsedništvo SR Srbije:

"Nijedna se istorijska istina nije onemogućila nasiljem, ni poništila u sudnici, kao što se nijedna istorijska laž ne može zaštititi zakonima i sačuvati nasiljem. Ni istina o zbivanjima i njihovim protagonistima u Drugom svetskom ratu na jugoslovenskom tlu, kao i o unutrašnjim i spoljnim činiocima i zbivanjima, ne može se politički proklamovati, pa zakonima, policijom i sudom sačuvati od umne sumnje i naučne provere."

Zanimljivo da je ovo naše saopštenje naišlo na dobar prijem, doduše ne u političkim organima nego u Vrhovnom sudu Srbije koji je ukinuo zabranu Okružnog suda. To je bio razlog da ideološka žandarmerija odmah reaguje, pa je Predsedništvo Centralnog komiteta Saveza komunista Srbije naložilo partijskoj organizaciji u Vrhovnom sudu Srbije da sprovede istragu i utvrdi političku odgovornost sudija koje su ukinule pomenutu zabranu.

JOŠ JEDAN pokušaj ondašnjih vlasti da se zatomi istorijska istina bila je odluka Vrhovnog suda Srbije da se zabrani rasturanje dvobroja "Književnih novina" od 1. jula 1988. godine. Sudije Momčilo Preradović, Aleksandar Ranković i Dragomir Stojanović izrekle su ovu zabranu zbog "iznošenja neistinitih i alarmantnih tvrđenja o ogromnom broju žrtava na Golom otoku i odgovornosti ljudi iz najvišeg državnog i partijskog rukovodstva SFRJ za iste, čime se može uznemiriti javnost".

Povod za ovu zabranu bile su tvrdnje u napisu "Zločinci i žrtve", kojim je književnik Dragoslav Mihailović odgovorio Borivoju Viskiću, bivšem oficiru Udbe, po službenom zadatku ubačenom među golootočke logoraše i zapamćenom po zverskoj surovosti i neobičnoj moralnoj tuposti.

U tom napisu Dragoslav Mihailović je, pored ostalog, tvrdio da su golootočki "zlikovci posejali ... na Golom otoku, samo među administrativcima, pet hiljada leševa", te da će pred sudom istorije, civilizacije i potomstva za takve zločine odgovarati svi koji su ih vršili ili omogućavali: "svi - počev od Broza, Đilasa, Rankovića i Kardelja - do onih sitnih i nevažnih, svako prema svojoj krivici."

Umesto da službenim putem pribave podatke o broju umrlih golootočkih logoraša, pomenute sudije su bez ikakvog valjanog dokaza tvrdnje Dragoslava Mihailovića proglasile neistinitim. Tako se autoritetom najvišeg suda i dalje tajila istina o Golom otoku, toj kazneno-popravnoj nakazi kojoj nije bilo premca u našoj istoriji.

ZABRANA KNjIGE MILORADA VUČELIĆA

SA PRAVNOG stanovišta posebno je bila odurna zabrana knjige Milorada Vučelića "Osumnjičeno društvo" 15. juna 1987. godine. Ona je zapravo predstavljala zbirku Vučelićevih članaka i eseja objavljenih u periodu od 1981. do 1986. godine u "Politici", "Ninu", "Intervjuu", "Idejama", "Književnoj reči" i "Književnim novinama". Nijedan od ovih, pojedinačno uzetih napisa nije u trenutku objavljivanja izazvao podozrenje tužioca i potonju sudsku zabranu, iako je tiraž ovih listova bio neuporedivo veći od tiraža knjige koja je sada zabranjena. Javni tužilac je, međutim, našao da uz osumnjičeni uvodni tekst "Od krize ka agoniji" i odgovarajuće likovno rešenje na koricama, svi ovi napisi, "iako pojedinačno ranije objavljeni, sada u svojoj ukupnosti i povezanosti sa navedenim uvodnim tekstom i likovnom opremom knjige dobijaju posebnu dimenziju i daju knjizi posebno obeležje". Ništa nije pomoglo ni uveravanje izdavača da je i osporeni uvodni tekst "Od krize ka agoniji", uz neznatne izmene, već dva puta bio objavljen: u časopisu "Književnost" br. 6-7 za 1986. godinu i u "Književnim novinama" od marta 1987, pod naslovom "Suočimo se sa istinom".

VOJISLAV ŠEŠELj REKORDER

IPAK su najopakije bile zabrane već objavljenih knjiga pošto su one, pored žigosanja u javnosti, izlagale velikim iskušenjima i autore i izdavače. Rekorder po svojim zabranjenim knjigama bio je dr Vojislav Šešelj. Odbor je svojim saopštenjima protestovao protiv zabrana pet njegovih knjiga: "Hajka na jeretika", "Veleizdajnički proces", "Disidentski spomenar", "Demokratija i dogma" i "Knjige za lomaču". Bilo je to svojevrsno vrzino kolo: sud zabranjuje Šešeljevu knjigu, a ta njegova zabrana postaje sadržaj sledeće knjige, koju sud opet zabranjuje... i tako unedogled. Nisam siguran da smo bili kadri da svojim saopštenjem protestujemo protiv zabrane svake njegove knjige.

* * * * * * * * * * * * * * * * * *

Genocid na Kosmetu: 700 naselja "očišćeno" od Srba

IAKO se Odbor najčešće oglašavao povodom pojedinačnog stradanja za izrečenu reč i misao, uvek je nastojao da mu ti pojedinačni slučajevi nasilja i progona budu samo povod za opštije upozorenje onih koji su tada bili na vlasti i zaključivanje o prirodi tadašnjeg poretka. Takva prilika ukazala se oktobra 1985. godine kada je 2.016 Srba sa Kosova i Metohije uputilo skupštinama Srbije i Jugoslavije peticiju, kojoj su se kasnije pridružile hiljade novih potpisnika, da bi ih krajem februara 1986. godine bilo čak 40.000.

Podstaknut nepodnošljivim stanjem u kojem se obreo srpski narod na Kosovu i Metohiji i razmerama njegovog otpora, Odbor je rešio da po tom pitanju učini sve što je tada bilo u njegovoj moći. Najpre je Matija Bećković, koji je bio najrečitiji među nama, sastavio opsežnu predstavku vrhovnim organima SFRJ i SR Srbije u kojoj je po ko zna koji put iznova istaknuto da je u prethodnim godinama sa Kosova i Metohije iseljeno oko 200.000 ljudi, da je više od 700 nasilja "očišćeno" od Srba i da se iseljavanje nastavlja nesmanjenom žestinom. Tekst ovog saopštenja prihvaćen je bez skoro ikakvih izmena i već 13. februara 1986. upućen Skupštini SFRJ i Skupštini SR Srbije.

ODMAH potom zaključili smo da to nije dovoljno nego da našu predstavku treba ponuditi većem broju uglednih ljudi onoga vremena da je svojim potpisom podrže. Pre toga je unekoliko izmenjena i dopunjena, pored ostalog, i time što je dugogodišnji progon Srba sa Kosova i Metohije kvalifikovan kao genocid. Do 21. januara 1986. godine, kada smo se ponovo obratili Skupštini SFRJ i Skupštini SR Srbije, ovu predstavku su potpisala 222 intelektualca, počev od većeg broja akademika preko episkopa i drugih duhovnika, do najuglednijih umetnika i naučnih radnika. Potom je u dva navrata ovaj spisak dopunjavan, da bi na kraju bilo ukupno 270 potpisnika. Bio je to veliki uspeh, pogotovo što je među potpisnicima bio veći broj uglednih ljudi koji pre toga nisu potpisali nijednu peticiju, što je tadašnje vlasti veoma zabrinulo. I to je bio razlog što ova predstavka o Kosovu nije javno napadana.

* * * * * * * * * * * * * * * * * *

Predlozi za ustavnu reformu: Ukidanje monopola vlasti

POSLE upućivanja predloga za ukidanje neopravdanih ograničenja slobode mišljenja i izražavanja, koji se uglavnom svodio na ukidanje neprijateljske propagande iz člana 133 stav 1 tadašnjeg Krivičnog zakona SFRJ, Odbor je u okviru rasprave o ustavnoj reformi tadašnjoj srpskoj i jugoslovenskoj javnosti stavio na uvid tri svoja predloga za ustavnu i političku reformu i uspostavljanje pluralističkog demokratskog poretka...Među izmenama koje smo tada predlagali bili su ukidanje monopola vlasti jedne političke stranke i svakog oblika partijske države, uspostavljanje dosledne pravne i političke jednakosti koja podrazumeva da su svi javni i društveni položaji dostupni svima a ne samo članovima vladajuće partije, uspostavljanje potpune slobode štampe i drugih javnih glasila, uvođenje stvarne nezavisnosti i sudstva, ukidanje diskrecionog prava upravnih organa da odlučuju o pojedinim slobodama i pravima građana bez priziva suda i odgovarajuće sudske zaštite, ukidanje mogućnosti preventivnog hapšenja i konfiniranja bez vremenskog ograničenja i ukidanje takozvanog delikta mišljenja. To je bio celovit program ustavnog preuređenja države koji ni do danas nije ostvaren.

SLEDEĆI je bio predlog za uspostavljanje političke demokratije, koja bi značila ukidanje tadašnjeg autoritarnog, a u po nečemu i totalitarnog jednostranačkog monopola vlasti koji se preobratio u neodgovornu i nesložnu oligarhiju republičkih i pokrajinskih vrhova. Kako je to bila samozvana vlast bez ikakve legitimnosti, očekivalo se da će demokratizacijom najpre pribaviti proceduralnu a potom i supstancijalnu legitimnost. Prvoj legitimnosti, koja predstavlja saglasnost onih kojima se vlada sa onima koji vladaju, trebalo je da vodi uvođenje slobodnih, neposrednih i tajnih izbora za sva predstavnička tela, ukidanje Ustavom utvrđenog monopola vlasti vladajuće stranke i dosledno primenjivanje načela javne odgovornosti i smenljivosti svih nosilaca državnih i javnih funkcija kada njihova politika dovede do štetnih posledica.

Drugoj, supstancijalnoj legitimnosti koja predstavlja unutrašnju vrednost i valjanost zakona koje vlast donosi, trebalo je pre svega da vodi radikalna izmena postojećih zakona koji su uređivali način ostvarivanja ustavnih sloboda i prava. Ona bi obuhvatala ukidanje svih ustavnih ograničenja kojima se sužavaju osnovne slobode i prava čoveka i građanina, utvrđivanje ustavnih jemstava za potpunu slobodu štampe i odsustvo zvanične ili prikrivene cenzure, obezbeđenje delotvorne sudske zaštite osnovnih sloboda i prava i uvođenje prava na štrajk.

NAJTEŽI zadatak sa kojim je Odbor bio suočen bio je treći predlog za uspostavljanje stvarne ravnopravnosti naroda Jugoslavije, i to u trenutku (februar 1988. godine) kada je već bilo ozbiljnih nagoveštaja da Jugoslavija, kao konfederalna državna zajednica, možda neće postojati. Stoga je najpre osuđena politika preobražaja jugoslovenske federacije u konfederaciju, koja je započela ustavnim amandmanima od 1968. godine, a konačno uobličena Ustavom SFRJ od 1974. godine, čime je posejano seme nesloge i razdora. Uz to je posebno istaknuto da je u okvirima Jugoslavije, poput hrvatskog pitanja između dva svetska rata, prvi put otvoreno srpsko pitanje, dok je odnos saveznih organa i ostalih republika prema sudbini srpskog naroda na Kosovu i Metohiji odavno postao probni kamen poverenja srpskog naroda u Jugoslaviju.

Kako granice između federalnih jedinica, koje je 1943. i 1944. godine utvrdilo najviše rukovodstvo KPJ bez ikakvog udela AVNOJ-a, potonje ustavotvorne skupštine i odgovarajućeg plebiscita naroda na spornim teritorijama, tako da su se znatni delovi pojedinih naroda nalazili izvan svoje matične republike, Odbor je iz načelnih razloga zahtevao uspostavljanje punog nacionalnog, duhovnog i kulturnog identiteta svakog jugoslovenskog naroda ponaosob, nezavisno od toga u kojoj se republici ili pokrajini nalazi. To je, pored ostalog, podrazumevalo da se delovima naroda koji žive izvan svoje matične republike - kao što su Srbi koji su više vekova nastanjeni i na današnjim teritorijama drugih republika i pokrajina - morao dozvoliti pun nacionalni i kulturni identitet i duhovna pripadnost svome narodu zarad razvijanja njegove jedinstvene kulturne i duhovno-istorijske samosvesti.

POŠTO su u tadašnjoj Jugoslaviji samo nacionalne manjine (čija većina živi u susednim ili drugim državama) imale pravo da osnivaju sve vrste svojih nacionalnih ustanova i organizacija, da izdaju svoje listove, emituju svoje radio i televizijske programe i organizuju svoja društva, kulturne i prosvetne organizacije i ustanove, Odbor je zahtevao da isto pravo uživa i svaki jugoslovenski narod izvan svoje matične republike. Pri tom su se naročito imali na umu Srbi u Hrvatskoj, Makedoniji i Crnoj Gori. Da bi se jugoslovenska konfederalna zajednica, koja je već tada bila na ivici raspada, preobratila u pravu federaciju, Odbor je zahtevao da savezno predstavničko telo bude sastavljeno od dva doma, od kojih bi jedan počivao na ravnopravnosti svih republika, a drugi na jednakosti građana kao takvih. Konačno, da bi se izbegla istorijski i etnički neopravdana asimetričnost u unutrašnjem uređenju samo Srbije, zahtevano je ustavno utemeljenje sledećeg opšteg načela o teritorijalnoj autonomiji: "Svaka republika može na području posebnog nacionalnog sastava ili na području posebnog istorijskog i kulturnog razvitka, a na osnovu izražene volje stanovnika tih područja, ustavom obrazovati autonomne pokrajine i oblasti." To je značilo da će pokrajine postati svojstvo svih onih republika koje imaju područja posebnog kulturno-istorijskog razvitka ili nacionalnog sastava ili ih pak nigde neće biti.

Ta tri predloga za ustavnu i političku reformu Odbor je kao posebnu knjižicu objavio 1988. godine.

ZAPRATITE NPORTAL NA FEJSBUKU