NOVOSTI ISTRAŽUJU: Beograd odaje počast znamenitim Jevrejima (FOTO)

"Ovo zdanje podigao je Bencion Buli, vlasnik jedne od najvećih tekstilnih industrija u Srbiji, bankar i veliki dobrotvor srpskog i jevrejskog naroda," piše na ploči. "Izgrađena je 1907, po projektu arhitekte Viktora Davida Azriela, u secesionističkom stilu, prepoznatljive ornamentike i dekoracije. Ovo zdanje predstavlja preteču današnjih tržnih centara. Od 2016. vraćeno je u vlasništvo Jevrejske opštine Beograd."

Robni magazin BULI bio je, u stvari, prva robna kuća u Srbiji, poznata po kvalitetnoj robi, fiksnim cenama, maloj marži i velikom prometu, a Bencion je bio član Narodne radikalne stranke i prvi Jevrejin izabran za narodnog poslanika.

Njegov brat Hugo doneo je iz Beča 1896. prvu fudbalsku loptu u Srbiju i zajedno sa Gustavom Fajferom rukovodio prvom fudbalskom utakmicom odigranom u Beogradu. Drugi brat, Moric bio je lekar bakteriolog. U Prvom svetskom ratu je učestvovao u suzbijanju pegavog tifusa u Nišu, a po oslobođenju zalagao se za izgradnju savremenog vodovoda u glavnom gradu. Zahvaljujući njemu podignuta je laboratorija za ispitivanje vode.

Treći brat Žak bio je poznati beogradski trgovac i vlasnik hotela "Rojal", u Kralja Petra 56. Njegov sin Moni de Buli bio je pesnik, novinar i književni kritičar. Posle Prvog svetskog rata otišao je u Pariz i ušao u krug najpoznatijih francuskih nadrealista.

Bencion Buli umro je 21. avgusta 1933. u Beču. Trećinu svoje zaostavštine poklonio je Beogradskom univerzitetu, a dve trećine Jevrejskoj sefardskoj opštini. Na placu gde se nalazio njegov letnjikovac, u Ulici Ljutice Bogdana, danas je bolnica "Dragiša Mišović".

Spomen-ploču postavilo je Udruženje "Mazal" - jevrejsko žensko društvo, u saradnji sa Ministarstvom za državnu upravu i lokalnu samoupravu. Spomen-ploča na Robnom magazinu druga je takva, postavljena u okviru projekta "Jevreji naši sugrađani - da se ne zaboravi". Prva je, kako objašnjava Sofija Francuski Levi, jedna od osnivačica društva "Mazal", postavljena još 2017. na zgradi nekadašnjeg Defektološkog fakulteta, danas Fakulteta za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, u Ulici Visokog Stevana 2. Tu se nekad nalazila ambulanta, koja je, po okupaciji Beograda u Drugom svetskom ratu, pretvorena u čuvenu Jevrejsku bolnicu. U martu 1942. Gestapo je odatle odveo 800 bolesnika, lekare i bolničko osoblje gasnim kamionom - dušegupkom, u smrt.

Preživeo je jedino dr Bukić Pijade, potpukovnik Kraljevske vojske, predsednik Sefardske opštine i gradski odbornik, kog su Nemci prebacili u banjički logor, da leči zatvorenike sve do svoje smrti, u septembru 1943. Kako kaže Francuski Levi, ideja je da i dr Pijade u skorije vreme dobije svoju ploču.

Uskoro bi trebalo da bude postavljena i spomen-ploča na mestu Stare sinagoge El kal vježu, na Dorćolu. Ona je izgrađena 1671. godine, ali je uništena za vreme austrijske okupacije Beograda (1688-1690). Po povratku Turaka, krajem 17. veka, Jevrejima je dozvoljeno da podignu na tom mestu El kal vježu (stara sinagoga). Više puta je oštećena u požarima u 18. i 19. veku, a obnovljena za vreme kneza Miloša Obrenovića.

- Knez Miloš je voleo da dolazi subotom na službu i sluša jednog kantora kako peva - kaže Francuski Levi. - Čak je sinagogi poklonio bronzani luster, ali je njegova sudbina danas nepoznata. Na mestu Stare sinagoge gradiće se poslovno-stambeni objekat, ali su njeni temelji zaštićeni i moći će da se vide kroz stakleni pod. Sinagoga je, inače, srušena pedesetih godina prošlog veka.

Naša sagovornica navodi i jedan događaj vezan za kneza Miloša i njegove simpatije prema Jevrejima. Upravo jedan od jevrejskih pisaca sa Dorćola, David Hajm, spasao ga je moguće smrti jer je čuo da se sprema atentat na kneza i o tome ga obavestio. David Hajm je bio nizak čovek, pa mu se knez obraćao sa "Davide, Davide, Daviče", od čega je nastalo prezime Davičo, koje je proslavio, između ostalih, pisac Oskar Davičo.

U planu je da u okviru projekta "Jevreji naši sugrađani" bude obeležena i kuća u Dobračinoj ulici 30, u kojoj je živeo najpoznatiji ovdašnji izdavač i knjižar Geca Kon. Njegova cela porodica ubijena je u Holokaustu, a imovina opljačkana. Veruje se da je Kon ubijen u Austriji, ali se tačan datum i lokacija ne znaju. Posebnu ploču trebalo bi da dobiju i Bulijevi, kao i kuća na Dorćolu u kojoj je živela porodica operske pevačice, primadone beogradske Opere, Brede Kalef. Njen otac, invalid, u smrt je odveden iz Jevrejske bolnice naočigled kćerke, koja je stajala sa druge strane ulice.

Spomen-ploča sprema se i za Jevrejsku 16, u kojoj je nekada radio bioskop "Reks", a pre Drugog rata tu je bio prostor za okupljanje i druženje Jevreja Oneg Šabat - gemilut hasidim (zadovoljstvo Šabata - dobročinstvo/milosrđe). Biće obeležena i sinagoga Bet Jisrael, u Ulici cara Uroša 20, gde se nalazila jedna od najlepših sinagoga, građena u mavarskom stilu, čijem je polaganju kamena temeljca 1907. prisustvovao kralj Petar. U temelje je položena specijalna povelja na pergamentu, pisana na hebrejskom i srpskom jeziku, koju je potpisao lično kralj. Tokom bombardovanja 1941. zgrada je bitno oštećena, a danas se u njoj nalazi Galerija fresaka.

- Sve što se otrgne od zaborava, bitno je za budućnost - kaže Sofija Francuski Levi. - Ovo nije priča samo o Jevrejima, već o istoriji grada. Svi ti ljudi doprinosili su uzletu grada i zemlje i važno je da se njihovo postojanje obeleži.

BISER SAMUELA SUMBULA

U PLANU je i obeležavanje zgrade Doma Crkveno-školske jevrejske opštine, u Kralja Petra 71, podignute 1928, prema projektu u ono vreme izuzetno poznatog arhitekte Samuela Sumbula. Zdanje se nalazi na zemljištu koje su opštini poklonili bračni par Mate i Rahila Levi, a tu je danas smeštena Jevrejska opština Beograd, odnosno Hor "Braća Baruh".

NAJSTARIJI NA BALKANU

DRUŠTVO "Mazal" nastavlja tradiciju Jevrejskog ženskog društva, čija je jedna od prvih predsednica bila Solči Buli. U pitanju je najstarije žensko društvo na Balkanu, osnovano 1874, starije od Kola srpskih sestara.