RASKORAK IZMEĐU MASONERIJE I ZADAHA SEOSKE PAROHIJE: Posle velike pobede u Prvom svetskom ratu srpski narod se nije obnovio

Ekonomska kriza od 1930. nametnula je spoljnu trgovinu na osnovu trampe sa izvozom poljoprivrednih proizvoda i uvozom industrijskih proizvoda. To js vreme kad su jeftini nemački bicikli osvajali srpske seoske drumove. To je ekonomija iz nevolje, među državama koje nemaju međunarodno priznate valute, sa niskom akumulacionom snagom.

Posle 1945. to će se, sa velikim prekidom od 1948. do 1953. ponoviti i u razmeni sa sovjetskom ekonomijom. Izvozom poljoprivrednih proizvoda i bakra podmirivali su se troškovi uvoza nafte, gasa, oružja. Tek u poslednjim decenijama pre sloma socijalističkog poretka Srbija je počela da stvara jedan novi model društva za polurazvijene industrijske zajednice.

I pored svih ograničenja koja je otkup poljoprivrednih proizvoda nametao, Srbija je počela da jača osnovu prehrambene industrije. Srbija dominira u mašinskoj industriji (alatljike, železnička oprema, drumska vozila, poljoprivredne mašine, obojeni metali - bakar, olovo, cink, aluminijum, gvožđe). Popularna teorija vodećeg disidenta Milovana Đilasa o komunističkoj birokratiji kao novoj klasi (1957), pored odobravanja koje je masovno primala u početku, pokazala se kao velika misaona omaška. Da je državna birokratija postala nova vodeća klasa, jugoslovenska bi zajednica dobila jednu moćnu društvenu snagu koja nije govorila istim političkim jezikom u okvirima religiozne netolerencije i bez sumnje bi bila jedini instrument za lečenje tradicionalne bolesti.

UMESTO TOGA, nova društvena elita, koja je stvarana u ovim uslovima urbanizacije društva i prerastanja Jugoslavije u poluindustrijsko društvo, stasala je u starim granicama nacije kojoj je religija određivala okvir. "Nova klasa" je ona stara, stvara se u izvoznim, reeksportnim preduzećima, administraciji vezanoj za trgovinu. Možda je najbolju definiciju istorijskog profila vladajućih elita Srba i Hrvata između dva rata dao član italijanske vlade Đuzepe Botai (Bottai ), kada je u maju 1940. došao iz Beograda u Zagreb: "Tamo (u Beogradu) jedno naslućivanje advokatske masonerije, ovde (u Zagrebu) jedan zadah seoske parohije, Dva nepoverenja i dva lukavstva koja se gledaju i merkaju".

Ono što se naziva građanskim društvom Srba u XX veku, demokratskim strankama i liberalnim javnim mnjenjem, bio je duhovni proizvod onih socijalnih slojeva u društvu koji su vršili ulogu trgovačkog posredovanja sa razvijenim evropskim svetom.

Ne treba potcenjivati vrednosti tog društvenog mentaliteta, kao što prolaznici posle velikih pljuskova manje cene hrabrost pokislih od udobnosti onih koji su se sklonili pod krov i pokušavali da suvi prođu između kapi kiše. Nikada se taj građanski mentalitet, nastao u vreme između dva rata, nije visoko cenio, kao posle pokleknuća jugoslovenskog socijalizma 1992. To se ponovo dešava.

PORED SVIH vrednosti koje je to gnezdo mirovnih evolucija pružilo za utehu, mora se ipak reći da to u ono vreme, dok je trajao mir, niko nije visoko cenio. Gde je počela kriza srpskog političkog mentaliteta u istoriji, niko ne može sa sigurnošću da ustanovi. Pred smenu dinastija 1903. svi teže da se srpski narod ratosilja pravičnog maloparcelnog seljaštva i žele da stvaraju modele zapadnih industrijskih društava.

Književnik Dragiša Vasić je 1920. ocenjivao da se posle pobede u velikom svetskom ratu, srpski narod nije obnovio kakav je bio. Nestalo je vodeće Srpske radikalne stranke Nikole Pašića. Od 1882. ona je ostajala najznačajniji masovni pokret na celom balkanskom prostoru. Umesto tradicionalnih hajdučkih družina u brdima, ova je stranka uvela metode političkih obračuna na gradskoj ulici. Pored sve svadljivosti balkanskih stočarskih i agrarnih zajednica, ta je stranka unosila duh izborenog i nenametnutog jedinstva cele nacije. "Po njezinoj snazi", veli Dragiša Vasić, "po onome što je ona onda značila, nije teško razumeti uverenje ljudi iz ostalih stranaka: da su njihovi režimi bili i prošli i da vladavina najveće stranke neće prestati, bar za njihova života".

* * * * * * * *

PROVALIJA IZMEĐU DVA NARODA

KAD JE OKUPACIJOM Srbije 1915. Srpska radikalna stranka razbijena zajedno sa državom koju je vodila i istorijski uzdigla, sa istorijske scene je zauvek nestalo jednog političkog autoriteta, u koji bi ceo narod verovao. Posle 1918. ta stranka je obnovila svoje podružnice i svoje birače, proširila podružnice po Makedoniji, Vojvodini, Bosni, među Srbima bivših vojnih granica i u Crnoj Gori. Ipak je bilo belodano da ona ipak ne vodi ceo narod, da je daleko od toga da može projektovati društvenu transformaciju u urbanu zajednicu industrije i više kulture. Drugim rečima, posle sloma onih političkih i socijalnih ustanova koje su do rata 1914. izrastale u organskom i prirodnom razvoju, nastupilo je vreme vladavine duha posredničke trgovine u kojoj advokati i masonske lože igraju vodeću ulogu. Njihov ponovni slom u novom ratu 1941. bio je prirodan i nepovratan, tako da od njih nije ostao nikakav čvršći deo temelja za nove istorijske obnove i uspone. Kao pravnik koji je pratio parničenje seljaka sa austrougarskim konfidentima iz doba okupacije, Dragiša Vasić je 1920. jasno video kako je ta provalija između dva dela naroda bila neprolazna i trajna.

Najznačajnije obeležje ovog perioda istorije, od 1918, do rasula 1992, jeste napredak nacionalizma "tipa sudnjeg dana" (Doomsday Nationalism). Poistovećivanje religije i nacije nije bilo završeno prvim slomom jugoslovenske države 1941, iako je još pre 1918. razvijena svest o tome da bi etničke deobe po vododelnici verovanja trebalo da se završe, Tu su se pokazale posledice neujednačenosti istorijskih procesa transformacije nacionalnog pokreta od elitnog, u masovni tip. Za ovaj poslednji su neophodni rekviziti, bez kojih se on ne može identifikovati kao stanje masovne svesti stanovništva. To je, na prvom mestu, prelazak na demokratski ustav, slobodno biračko pravo i slobodno formiranje političkih stranaka. Kod Srba je to postignuto nakon dinastičkih i ustavnih promena 1903. i 1905. godine, a kod Hrvata, Slovenaca, hrišćanskih stanovnika Bosne i Hercegovine tek posle 1918, "Okašnjele nacije" (1es nations retardees) jesu evropski fenomen.

PROCES KROATIZACIJE katolika je dobio veliki zamah nakon stvaranja zajedničke države sa Srbima 1918. Pored trijumfa demokratije i proglašenja opšteg biračkog prava sa političkim strankama koje prvi put u istoriji postaju masovne, ovde treba uzeti u obzir i programsko delovanje katoličke crkve da katoličke vernike preodgoji u hrvatskoj nacionalnoj svesti. Period od 1918. do 1929. je period koji istoričari katoličkog političkog pokreta nazivaju "razdoblje Mahničevog radikalizma", nazvano tako po biskupu ostrva Krka Mahniču. Bio je prvi koji je ideje Rimske kurije presađivao na hrvatsko istorijsko tlo. Savet iz Vatikana, još pre 1918, da katolici stvaraju političke stranke po modelu austrijske katoličke partije Volksverein imao je za posledicu da je Mahnič pokrenuo "Hrvatski narodni savez", a odmah zatim "Hrvatsku pučku stranku", po uzoru na Populističku stranku u Italiji. Procvetale su omladinske, školske i dečje organizacije ("Đački savez", "Mladi junaci").

Kako su te organizacije radile na kroatizaciji katolika pokazuje kazivanje Bonifacija Perovića 1976, u istoriji katoličkog pokreta i ličnih uspomena u tome. Najpre je delovao u dubrovačkim đačkim družinama. On veli da je tada u dubrovačkim školama "bilo samo tri ili četiri učenika koji su sebe otvoreno nazivali Hrvatima. Svi ostali su se opredeljivali kao Jugoslaveni". Već četiri godine posle formiranja "Đačkog saveza" više nije bilo "romantičarskog jugoslavenstva". On veli da u katoličku organizaciju nije primao učenike koji su pokazivali jugoslovenski identitet, ali su sastanci, praznici i crkvene procesije učinile da je većina postala hrvatska nacionalna omladina. Kod običnog naroda, posebno seljaka, kroatizacija je išla još brže.

* * * * * * *

PUSTE ŽELjE BALKANSKIH NARODA

UMESTO RAZVIJANjA svesti unitarne i troimene nacije Srba, Hrvata i Slovenaca, tekao je obrnut proces još dubljeg cepanja tog unitarnog korpusa u religiozne zabrane. Nemački istoričar Aleksander Jakir (1999) na primeru Dalmacije dao je odgovor na pitanje zašto nije uspeo pokušaj sintetizovanja jedne unitarne jugoslovenske nacije: a) ideja unitarizma je došla odozgo. Odozdo "ne postoji nijedna relevantna socijalna grupa" koja se bori za jugoslovenski identitet; b) konfesionalne podele, odveć odmakle izgradnje književnih jezika, razdvajajućih državnih i pravnih sistema i sećanje na posebne državne tradicije "bile su prepreka kojima se jugoslovenski narod nije mogao suprotstaviti". Jakir veli da se ovaj princip, zasnovan na tome da se religiozne svesti vežu za svest o posebnoj državi, izjednačava tek posle 1930. Ni tada to izjednačavanje nije definitivno pobedilo, pa će se pokret "Srba katolika", vrlo brojan između dva rata, ugasiti tek 1945. Pretvaranje Jugoslavije u federativnu državu od 1945. nije zaustavilo ovaj proces dezintegracije svesti političkog i administrativnog jedinstva.

U okviru ovog procesa dezintegracije, kultura u katoličkim oblastima stvarala je mentalitet razlike u civilizaciji. Na celom evropskom kontinentu, samo na Balkanu postoji uveravanje o tome da katolički prostor ne sačinjava Balkan. Teorije o Hrvatima kao delu zapadne civilizacije su politički napredovale od pojave Stranke prava posle 1860. Ante Starčević je 1868. tvrdio da Hrvati pripadaju jednoj nordijskoj, skandinavskoj rasi, a Srbi nekoj nižoj rasi "hrvatskih zaroba". U "Okružnici splitskog biskupa katoličkom narodu" 1924, povodom proslave hiljadu godina od kralja Tomislava, veli se da Hrvati pripadaju evropskom zapadu, po društvu, kulturi i državnom pravu.

Talentovani istoričar Milan Šuflaj je 1931. svojim Occidentem appello izražavao opšti hrvatski politički mentalitet vremena, Pozivao je Zapad da zaštiti svoje predstraže pred područjem Levanta. Kad se formirala nezavisna država 1941, jedna od ključnih odredaba je zakonsko propisivanje da Hrvati spadaju u zapadnu civilizaciju. To je učinjeno i 1991. kad je postavljen zakonski temelj da bude ponovo proglašena nezavisnost ("Deklaracija o proglašenju suverene i samostalne Republike Hrvatske", 25. juna 1991).

REALNOST JE BILA drukčija od pustih želja balkanskih naroda da se nepozvani uvrste u krug uzvišene civilizacije i tako zauvek odvoje od svoje pravoslavne braće. Tu realnost određuje poimanje o zapadnim, a ne balkanskim kulturama. Sve evropske države smatrale su da je granica Istoka i Zapada na području Kvarnera. Neko trežnjenje povodom toga bile su strateške ocene generalštaba američke vojske iz oktobra 2000, (izveštaj General Accounting Office), da se "za ciljeve ovog izveštaja Balkan definiše kao područje Albanije, Bosne, Hrvatske, Federativne Republike Jugoslavije (Srbija i Crna Gora)". Iako je u januaru 2000, veli se u toj analizi, u svih pet država koje su pomenute, bilo raspoređeno 70.000 zapadnih vojnika, "ipak je najznačajnije da je velika većina lokalnih političkih vođa i naroda njihovih etničkih grupa propustila da prihvati pomirenje sa svešću nužnosti da se podižu multietnička, demokratska društva i ustanove... Sva područja Balkana se i dalje sučeljavaju sa nerešenim političkim, socijalnim i drugim problemima koji će doprineti regionalnoj nestabilnosti u toku narednih godina. Ti problemi se sastoje u razlikama shvatanja definicije koji teritorij i etničke grupe sačinjavaju jednu državu".

Nazadovanje od Napoleonovog neuspeha 1815. da izgradi zajedničku svest pripadanja državi koju je nazvao "Ilirskim provincijama", po oceni poslednjeg njenog guvernera Fušea da se tu radi o grupama koje jedne druge isključuju, ostalo je osnovni pokretački faktor. Zajedničko je u oba ta slučaja, onom francuskom 1815. i drugom američkom 2000, to da su strane velike države i religije određivale šta predstavlja koju naciju. Osnova ove strateške procene iz 1815. i iz 2000, o tome gde su granice Balkana, bilo je ubeđenje američke javnosti, koje je formulisao Edmund Stilman (Stillman) u jednoj popularnoj knjizi o Balkanu 1967. da je njihov mentalitet u "permanentnom odbacivanju svesti o mehaničkom poboljšavanju stanja stvari. Oni su protivotrov običnom optimizmu. Oni odveć ubedljivo demonstriraju da uspeh uvek ne vodi novim uspesima, nego ponekad u propast".

Fotografije:
Dokumentacija Kinoteke,
Stevan Kragujević, dokumentacije: "Novosti", "Borbe", Tanjuga, Youtube, "Vikipedije", SANU i Arhiva Jugoslavije