ISTORIJSKI DODATAK - OSTVARENJE VEKOVNOG SNA: Srbi u Vojvodini od ukidanja crkveno-narodne autonomije do ujedinjenja 1918. godine

Novi udar na ostatak crkveno-narodne autonomije došao je tokom trajanja Prvog balkanskog rata. Na predlog ugarske vlade, naredbom njegovog carsko-kraljevskog veličanstva Franca Jozefa, 24. jula 1912, srpska crkveno-školska autonomija, zbog "pogrešno i štetno tumačenih" srpskih privilegija bila je suspendovana.

Ova suspenzija je značila faktičko ukidanje autonomije jer su svi crkveno-školski poslovi Srba u Ugarskoj vraćeni u nadležnost Dvora i vlade. Sledeće godine, 1. septembra 1913, patrijarh Lukijan Bogdanović je misteriozno nestao u austrijskom gradu Bad Gaštajnu. Kasnije je njegovo nago telo pronađeno u reci Ahe. Odsečena glava patrijarha Bogdanovića nikada nije pronađena, a ovaj zločin do današnjih dana nije razjašnjen.

Smatra se da je ovo ubistvo bilo deo politike pritiska na srpsku zajednicu tokom balkanskih ratova. Ovi događaji, kao i ranije ukidanje Vojne granice i Vojvodstva Srbija, doprineli su učvršćenju uverenja kod ugarskih Srba da rešenje svog nacionalnog pitanja i nacionalnog opstanka moraju zatražiti izvan granica Habzburške monarhije, tj. u okvirima demokratske Kraljevine Srbije.

VESNIK boljeg vremena bile su pobede srpskog oružja u balkanskim ratovima 1912. i 1913. godine. U srpskim selima došlo je do opšteg narodnog oduševljenja. U stanju razočaranja, potištenosti i nemoći, najednom su, s druge strane, pristizale vesti o sjajnim pobedama srpske i crnogorske vojske protiv Turaka, o oslobođenju Kosova i drugih krajeva, o vaskrsu "velike srpske države".

Pod uticajem takvog razvoja situacije, dotadašnje razočaranje, potištenost i bespomoćnost preobražavali su se u borbenost i akciju. Sveštenik Dušan Petrović je u crkvi u Nadalju, pred oltarom, pročitao potresan dopis Veljka Petrovića o tome kako se Ljuba Kovačević, profesor Beogradskog univerziteta, na grobu oprostio od sina jedinca, koji je poginuo u Kumanovskoj bici: "Sine, idi mirno, jer si ti dug svoj otadžbini ispunio... Idi spokojno pred presto Večnoga i kaži radosno Dušanu i Lazaru, kaži svim kosovskim mučenicima... reci im, sine moj, da je Kosovo osvećeno!"

Sutradan je to isto Lazar Stojšić čitao okupljenim beračima na drumu blizu Kojinog salaša i recitovao im prigodne Zmajeve i Jakšićeve stihove. Posle toga su svi ustali, poskidali kape, okrenuli se prema Srbiji i krstili se klanjajući se zemlji. U Šajkaškoj je započeto prikupljanje materijalne pomoći za srpsku vojsku. Državna vlast je brzo intervenisala, poslata je vojska, i počela su i hapšenja. Još jednom su zaustavljeni nacionalni zanos i opravdani bunt naroda.

IZBIJANjE svetskog rata obeležiće strahoviti ratni zločini Austrougarske vojske nad civilnim stanovništvom Kraljevine Srbije. Ništa manje oštra politika nije vođena ni prema Srbima u Bosni i Hercegovini i ostatku monarhije. Usledila su montirana politička suđenja, pljačke, ubistva, a srpski narod je prvi u Evropi iskusio zlo koncentracionih logora za civilno stanovništvo.

Ideje liberalizma, vladavine prava bile su bačene pod noge osvajačke austrougarske soldateske. Zato se slobodno može reći da je put od 1914. do 1918. godine bio protkan teškim mukama i iskušenjima kroz koje je prošao srpski narod u celosti.

U Novom Sadu gradske vlasti su 3. avgusta donele odluku o prestanku rada svih ustanova koje su okupljale Srbe: Srpske čitaonice, "Srpskog sokola", Zanatske zadruge, Trgovačke omladine, Zanatlijskog kola, pevačkog društva "Neven", a uskoro su prestali da izlaze listovi na srpskom jeziku "Zastava" i "Branik".

Nije zabranjivana samo srpska štampa, u Subotici je zabranjen i bunjevački "Neven". Knjižni fondovi pojedinih srpskih čitaonica bili su spaljeni, kao što je na lomači izgoreo i veliki knjižni fond vredan 80.000 forinti u novosadskoj knjižari Svetozara Ogrizovića, koji je ranije pripadao Arsi Pajeviću, i u Velikoj srpskoj pravoslavnoj gimnaziji u Novom Sadu. Zatim su raspuštene i sve srpske političke stranke u Ugarskoj: Radikalna, Liberalna i Narodna.

Usledile su antisrpske manifestacije prilikom kojih su razbijane srpske radnje na kojima su nazivi firmi bili ispisani ćirilicom. Uveden je i preki sud, a usledio je talas internacija svih viđenijih Srba: Jaše Tomića, Janka Perića, Mite Klicina, Mite Aleksijevića, Svetislava Banica, Stevana Adamovića, Koste Hadžije, Isidora Bajića i mnogih drugih.

* * * * * * * * * * * * * * * * *

U proboj pod komandom vojvode Vuka

ZNAČAJNO mesto u istoriji Srba iz Ugarske u vreme Prvog svetskog rata ima dobrovoljački pokret. Srbi iz Ugarske su se kao dobrovoljci našli u Srbiji od samog početka rata. Srbi, koji su imali obavezu mobilizacije, mobilisani su u austrougarsku vojsku i upućeni u okviru svojih jedinica na galicijski front gde su masovno prelazili na rusku stranu. Srbi iz Banata, Bačke i Baranje, zatečeni u Srbiji 1914. godine, stupali su dobrovoljno u redove srpske vojske, a u nekim jedinicama, poput Gornjačkog četničkog odreda, činili su znatan broj.

Iz Sjedinjenih Američkih Država o svom trošku ili o trošku sokolskih društava tokom 1914-1916. godine dolazili su pojedinci iz ovih krajeva u srpsku ili crnogorsku vojsku, a takođe tokom 1916-1918, u okviru aktivnosti srpske vojne misije u SAD, u srpsku vojsku je došao neznatan broj Srba iz Banata, Bačke i Baranje (6,3 odsto od ukupnog broja srpskih dobrovoljaca iz SAD).

Srbi iz Banata, Bačke i Baranje najmasovnije su učestvovali u srpskom dobrovoljačkom pokretu na tlu Rusije 1914-1918. i u njemu su, zajedno sa Srbima iz Bosne i Hercegovine, činili osnovno jezgro tog pokreta. Do ulaska Bugarske u rat protiv Srbije iz Rusije je prebačeno 3.500 srpskih dobrovoljaca, a među njima znatan broj bio je iz Banata, Bačke i Baranje. Ovi dobrovoljci su mahom bili raspoređeni u Dobrovoljački odred, koji je predvodio legendarni komandant major Vojin Popović, vojvoda Vuk.

Predsednik vlade Nikola Pašić bio je u Odesi 3. maja 1916. i u izveštaju srpskoj vladi i regentu Aleksandru napisao je da je divizija brojala oko 13.000 ljudi, od kojih 307 oficira. Prema podacima koje je dao Pašić, teritorijalno gledano, iz Bosne i Hercegovine je bilo 5.080 vojnika, iz Hrvatske i Slovenije 2.100, a iz Vojvodine 5.000. Radilo se o Srbima sa visokom nacionalnom svešću, jer su svi oni prelaskom u srpsku vojsku sebi potpisali smrtne presude a svoje porodice izložili nemilosrdnom teroru Austrougara.

RUSI su srpsku dobrovoljačku diviziju uključili u svoj 47. korpus i angažovali ga u rumunskoj pokrajini Dobrudži, pošto je Rumunija u avgustu 1916. stupila u rat na strani sila Antante. Operacije su usmerene u Dobrudžu protiv nemačke, bugarske i turske vojske pod komandom sposobnog nemačkog feldmaršala Fon Makenzena.

Prve borbe srpske dobrovoljačke divizije počele su u Dobrudži krajem avgusta i trajale su oko mesec i po dana. U Prvoj srpskoj dobrovoljačkoj diviziji Srbi iz Banata, Bačke, Baranje i Srema 1916. godine činili su 37,5 odsto boraca ove jedinice i u borbama na Dobrudžanskom frontu u leto/jesen 1916. iskazali su mnogo pojedinačnih primera požrtvovanosti i hrabrosti. U haosu koji nastao u Rusiji nakon Oktobarske revolucije deo dobrovoljaca se umešao u građanski rat, dok je deo uspeo da stigne do Solunskog fronta.

U vreme proboja Solunskog fronta u sastavu vojske Kraljevine Srbije bila je i jedna dobrovoljačka divizija sa 21.000 dobrovoljaca. Trećinu te divizije, oko 7.330 dobrovoljaca, činili su Srbi iz Ugarske. Malobrojni, Srbi iz Baranje dali su više od 600 dobrovoljaca.

Herojske pobede i žrtve srpske vojske i naroda, politička platforma za uspostavljanje mira predsednika SAD Vudroa Vilsona, kao i opšte ubeđenje da je habzburška kruna izgubila svaki moralni autoritet da produži vlast na južnoslovenskom prostoru otvorili su mogućnost da se jasnije i otvorenije promišlja o pripajanju Srema, Bačke, Baranje i Banata Kraljevini Srbiji.

* * * * * * * * * * * * * * * * *

Oblačenje srpske košulje

POLOVINOM septembra 1918. dolazi do proboja Solunskog fronta. Srpska vojska je za 50 dana prešla put od gotovo 700 kilometara i oslobodila Kraljevinu Srbiju. U međuvremenu, austrougarski ministar inostranih poslova zatražio je primirje bazirano na načelu ranije proklamovanih 14 Vilsonovih tačaka, ali četiri dana kasnije državni sekretar Sjedinjenih Američkih Država Robert Lansing izjavio je da to nije opcija, jer je Amerika posvećena zahtevima Čeha, Slovaka i Južnih Slovena i da davanje autonomije ovim narodima nije zadovoljavajuće rešenje. Ovaj stav je označio smrtnu presudu Habzburškoj monarhiji.

U međuvremenu, započeto je i političko organizovanje na prostoru današnje Vojvodine. Još u toku 1917. godine formiran je Središnji odbor za smeštanje sirote i gladne dece iz Bosne, Hercegovine i Dalmacije po Novom Sadu i drugim mestima. Ovaj odbor je bio nukleus nastanka Srpskog narodnog odbora i postaće važan faktor u povezivanju ljudi, koji će se naći na pročelju misije za oslobođenje Bačke, Srema, Baranje i Banata.

Krajem oktobra 1918. započeće formiranje novosadskog Srpskog narodnog odbora, koji će imati ulogu središnje uprave, a po mestima će biti formirani mesni narodni odbori sa glavnim zadatkom da u povoljnom momentu preuzmu vlast u svoje ruke. Glavni odbor im je davao instrukcije kako da organizuju rad, obrazuju narodnu stražu i kupe dobrovoljne priloge.

NE NAILAZEĆI na vojne snage Austrougarske početkom novembra 1918. godine, pobedonosna vojska Kraljevine Srbije počela je da zaposeda gradove i sela vojvođanskih oblasti. Tako je 7. novembra ušla u Sremsku Mitrovicu, Staru Pazovu i Vukovar, 8. novembra u Belu Crkvu i Inđiju, 9. novembra u Novi Sad i Pančevo, 10. novembra u Vršac, 13. novembra u Sombor, Suboticu i Baju, 14. novembra u Baranju, 15. novembra u Sentu i Temišvar, 16. novembra u Novi Arad, 17. novembra u Veliki Bečkerek i 18. novembra u Titel i Veliku Kikindu.

Nakon zaposedanja vojvođanskih oblasti srpska vojska je uspostavila red i mir, sprečila anarhiju i bezakonje koji su tada uzeli maha i uznemiravali stanovništvo. Srpska vojska nije sprovodila odmazdu niti represalije prema nemačkom i mađarskom stanovništvu, koje je učestvovalo u ratu protiv nje: nisu otvarani logori niti su sprovođena hapšenja, suđenja i pogubljenja. Činjenica da nijedan civil nije tada izgubio život najbolje svedoči o moralu srpskog vojnika i srpskoj vojničkoj časti.

PRVA zvanična sednica Srpskog narodnog odbora u Novom Sadu održana je 3. novembra 1918. u starom zdanju Matice srpske koje se nalazilo na današnjem Trgu slobode. Jednoglasno je usvojen i obnarodovan Proglas, kojim je pitanje položaja Bačke, Baranje i Banata počelo da se kreće ka oslobođenju od vlade u Budimpešti.

Na jednoj od najvažnijih konferencija uoči Velike narodne skupštine, održanoj 17. novembra 1918. u Matici srpskoj, nije među srpskim prvacima postignut jedinstven dogovor o načinu ulaska u zajedničku državu. S jedne strane, demokrate, koje je predvodio Vasa Stajić, govorile su o ujedinjenju "preko Zagreba". S druge strane, radikali, na čijem je čelu bio Jaša Tomić, zastupali su stav o bezuslovnom prisajedinjenju Kraljevini Srbiji, pa tek onda o daljim integracijama. Tomić je tada izjavio proročke reči: "Da mi prvo obučemo srpsku košulju, pa tek onda jugoslovenski kaput."

Na pomenutoj sednici od 17. novembra 1918. doneta je odluka i da se Velika narodna skupština održi u Novom Sadu, 25. novembra. Zatim su proglašeni izbori za Skupštinu. Izborno pravilo je predviđalo da se "na svaku hiljadu srpskih, bunjevačkih i ostalih slovenskih duša bira po jedan poslanik. Ako preko hiljade pređe broj duša sa 500, bira opština još jednog (npr. na 5.450 duša bira pet, a na 5.501 bira šest poslanika). Izbori za poslanike održani su od 18. do 23. novembra, a početak Skupštine zakazan je za 25. novembar u sali Grand hotela "Majer", na novosadskom Glavnom trgu.

* * * * * * * * * * * * * * * * *

Odluke iz Novog Sada stižu u Pariz

EPOHALNU odluku "Priključujemo se Kraljevini Srbiji, koja svojim dosadašnjim radom i razvitkom ujemčava slobodu, ravnopravnost, napredak u svakom pravcu ne samo nama, nego i svima slovenskim, pa i neslovenskim narodima, koji s nama zajedno žive", pročitao je Jaša Tomić , pozdravljen dugotrajnim, burnim oduševljenjem i klicanjem:

-Tako i nikako drugačije! Živela Srbija! Živela srpska vojska! Živela Antanta! Živeo Tomić!

Za vreme Tomićeva govora mnogi su plakali od ganutosti. (Izvodi iz ove besede objavljeni su na drugoj strani Dodatka.)

Velika narodna skupština je 25. novembra 1918. iz svojih redova izabrala Veliki narodni savet od 50 članova, sa nadležnošću da donosi uredbe i naredbe, postavlja i vrši nadzor nad radom Narodne uprave za Banat, Bačku i Baranju kao svog izvršnog organa. Narodna uprava je poštujući napredna demokratska načela donela odluku da svaki građanin ima neosporno pravo da se na svom maternjem jeziku obraća svim vlastima. Rešeno je da Narodna uprava do konačnog organizovanja države upravlja na osnovu postojećih zakona i zakonskih odredaba.

Kako je tekao rad i koje su bile odluke na Velikoj narodnoj skupštini u Novom Sadu doznajemo iz pisanja "Srpskog lista" od 27. novembra 1918, koji verno svedoči o atmosferi i odlukama koje su tada donete:

"SAD NASTUPA dirljiv, svečan trenutak: Svi poslanici narodni, sva publika ustaje i kroz veliku dvornicu zabruja iz mnogo stotina grla - srpska narodna himna. Kad je otpevana prva strofa, nastade opet burno klicanje kralju Petru, kraljeviću Aleksandru i celom srpskom kraljevskom domu, Srbiji i junačkoj srpskoj vojsci, bratskim slovenskim narodima, državama Antante, maršalu Fošu itd. Zatim su stojeći otpevane pesme: 'Hej, Sloveni' i 'Lijepa naša domovina', koje su propraćene burnim i oduševljenim usklicima: 'Živeli svi Sloveni! Živeli Hrvati! Živelo narodno jedinstvo!' Prota Jovan Hranilović: U ime predsedništva i naroda, koji vas je, g. g. poslanici, poslao ovamo, zahvaljujemo vam, braćo, na uzornom redu, koji je vladao za vreme trajanja ove skupštine. Pozdravite sav naš narod: Srbe, Hrvate, Bunjevce, Slovake, Šokce i Ruse, i neka Bog blagoslovi delo naše. (Živi usklici: Živeo prota Hranilović!)"

Odluke Velike narodne skupštine bile su značajan faktor u definisanju političkog programa delegacije Kraljevine SHS i u kontekstu konačne realizacije rezultata mirovne konferencije u Parizu. Delegacija Kraljevine SHS je na mirovnoj konferenciji u Parizu pokušavala da odbrani svoje teritorijalne zahteve u Banatu, Baranji i Bačkoj na osnovu naučnih etničkih, geografskih, strategijskih, privrednih i istorijskih argumenata.

U delegaciji su se našli čuveni srpski naučnici Stanoje Stanojević, Jovan Radonić i Jovan Cvijić, koji su na uverljiv način pokušavali da ubede sile pobednice da su Srbi starosedeoci Banata i Bačke kao i da mađarski državni popis iz 1910. godine nije prikazivao pravu sliku jer su čitava Torontalska županija i južni deo Tamiške županije u etničkom smislu predstavljali srpski etnički prostor.