ISTORIJSKI DODATAK - PRVI HICI NA OKUPATORA: Otpor u Srbiji posle kapitulacije Kraljevine Jugoslavije

Slavili smo ovaj dan i posle raspada SFR Jugoslavije sve do 2001. godine, kada je ukinut odlukom Vlade Srbije. Ali istorija je uvek višedimenzionalna. I njen cilj je da omogući da se jedno vreme razume i objasni, a ne da presuđuje.

Ona, istorija, u stvari je vrtlog čitavog niza činjenica koje se međusobno prožimaju a vrlo često suprotstavljaju. Zbog toga svaka istorijska pojava o kojoj se govori protkana je mnogim podacima koji su, neretko, i međusobno kontradiktorni. To podrazumeva da se ništa ne može posmatrati u relaciji crno i belo. Po svemu, tako je i sa događanjima u okupiranoj Srbiji te 1941. godine.

KADA su vetrovi vremena "oduvali" sa istorijske scene drugu Jugoslaviju i njene "ideološke oblande", pojavila su se prva mišljenja da događaj od 7. jula ne zaslužuje da bude označen kao ključni datum ustanka srpskog naroda, da on u stvari nije bio početak oružane borbe protiv nemačkog okupatora, već samo "početak bratoubilačkog, građanskog rata među Srbima", nagoveštaj da će se "glavna borba voditi... između Srba i Srba!"

Tim pre što smo na istorijskoj sceni u tom trenutku imali dva antifašistička pokreta - partizanski i četnički. Neposredno po potpisivanju bezuslovne kapitulacije Kraljevine Jugoslavije, prvi hici na okupatora ispaljeni su 21. aprila 1941. u selu Donji Dobrić u Pocerini. Odeljenje jurišnog odreda Jugoslovenske vojske napalo je nemačku formaciju i ubilo jednog potporučnika, a drugog potporučnika i narednika ranilo.

Grupa vojnika koja nije htela da se preda oko 1. maja zametnula je kavgu sa jačim nemačkim odeljenjem kod Požege. Borba je bila kratka i žestoka. Brojno jači i bolje naoružani Nemci su zarobili desetoricu vojnika i odmah ih streljali na licu mesta...

I na planini Javor, najpre polovinom maja, a potom 16. juna 1941. vođene su bitke između nemačkih poternih odeljenja i srpskih vojnika, koji se nisu vraćali kućama posle kapitulacije kako bi izbegli zarobljeništvo.

Uz ostale slučajeve otpora, neophodno je spomenuti da su se civili, seljaci, iz sela Brčnar na Kopaoniku, 5. jula 1941. godine, sa oružjem u ruci, suprotstavili albanskim žandarmima i pripadnicima jedne nemačke jedinice koja je bila stacionirana u Kosovskoj Mitrovici.

Značajno je spomenuti i da su, dva dana pre odluke Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije o podizanju opštenarodnog ustanka, a pet dana pre događaja u Beloj Crkvi, 2. jula 1941. prvi nemački vojnici pali u zarobljeništvo srpskih ustanika. U Podgorini, u šumi Jautini zarobljeno je četrnaest Nemaca.

"Svučeni do u gaće i košulje - poslati su u Valjevo" - zabeležio je Vasa Kazimirović. Ovu akciju je izvela oružana grupa partizana iz Podgorine koji su pripadali Valjevskom partizanskom odredu.

SVEDOCI smo da je kod nas poslednjih dvadesetak godina, a u svetu i mnogo ranije, objavljen popriličan broj tekstova i publikacija u kojima se dokazuje da je Dragoljub Draža Mihailović prvi koji je u Srbiji, ali i na celom jugoslovenskom prostoru, i po nekima čak u i Evropi, pobo "antifašistički barjak gerile". Tvrdi se da je prvi počeo da stvara vojnu organizaciju.

U tim dokazima dominiraju tri datuma - 15. april, 11. i 28. maj 1941. godine. Mihailović je 15. aprila doneo odluku da ne položi oružje i "proglasi jugoslovenske planine za svoja uporišta". Na dan 11. maja počeo je da "sprovodi u delo tu odluku", a 28. maja 1941. otpočeo je i oružanu borbu protiv vojne sile nemačkog okupatora u Srbiji...

Profesor Radoje L. Knežević, jedan od učesnika u puču 27. marta, a potom ministar dvora, u više navrata je pisao kako su 28. maja 1941. pripadnici Dražine, tad još malobrojne vojske, napali nemačku motorizovanu kolonu kod Ljuljaka, na putu Kragujevac - Gornji Milanovac.

Dragoslav Stranjaković, predratni profesor istorije na Beogradskom univerzitetu, poratni stradalnik kao ravnogorac i nastavnik na Bogosloviji, uspeo je da u Parizu objavi knjigu "Titov pokret i režim u Jugoslaviji 1941-46", pod pseudonimom Branko Lazić. Četnički prepad na Nemce kod sela Ljuljaci za njega je ključni dokaz da je Draža Mihailović prvi započeo oružane sukobe sa Nemcima, a ne pripadnici Titovog pokreta.

"Polazeći od činjenica, za napad na nemačku motorizovanu kolonu kod Ljuljaka na dan 28. maja 1941. može se reći sasvim pouzdano samo to - da je do njega uistinu došlo. Nedeljama i nedeljama posle toga, ostaci spaljenih kamiona mogli su se videti u jarku kraj puta...." - napisao je o ovom ratnom događaju Vasa Kazimirović.

DA PODSETIMO još jednom na napad na Loznicu 31. avgusta 1941, što se inače spominje u tekstu profesora Branka Petranovića. Tog dana Jadarska brigada Cerskog korpusa oslobodila je ovaj grad, u podnožju Gučeva, i to jedan od prvih u porobljenoj Evropi. Istovremeno, to je bila i prva velika pobeda nad nacističkim okupatorom u Drugom svetskom ratu. Ustanici u Crnoj Gori su do tada vojevali protiv Italijana, a u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini protiv ustaša, i nisu imali ratnih dodira sa Nemcima.

Posle dvočasovne žestoke borbe, nemačka posada, koja je brojala 250 ljudi i bila odlično naoružana, kapitulirala je. Njih 17 je poginulo, a 96 je zarobljeno. Gubici srpskih ustanika su bili - osam poginulih i četiri ranjena. Svoj život na oltar slobode položio je i potpukovnik Veselin Misita, komandant jedinice koja je oslobodila Loznicu.

U pripremi ove operacije učestvovali su pop Vlada Zečević i Ratko Martinović iz krupanjskog četničkog odreda, koji će docnije prići partizanima. Prvi će postati ministar u prvoj vladi, a drugi komandant Titove prateće čete.

Dva dana posle Loznice krenulo se na Krupanj. Protiv 8. čete 734. pešadijskog puka 704. nemačke pešadijske divizije tukli su se, rame uz rame, partizani i četnici. O žestini bitke govori i podatak da je Nemcima u pomoć pristigla i avijacija. Šest aviona bombardovalo je ustaničke položaje.

Ali to im nije pomoglo. Zarobljeno je 112 vojnika i zaplenjena je znatna količina oružja i municije - 22 puškomitraljeza, 80 pušaka, sedam bacača, 200.000 metaka i 200 uniformi.

POTOM je na red došla Banja Koviljača: 6. septembra i četnici i partizani razvili su svoje zastave u ovom nadaleko poznatom predratnom mondenskom letovalištu. Potom će uslediti oslobađanja gradova po Zapadnoj Srbiji - Gornji Milanovac, Čačak, Požega, Kraljevo, Užice... Ustanak u Srbiji buknuo je poput požara.

Prvi pregovarački kontakt ustanika i nemačke okupacione vojske bio je 4. oktobra 1941. Kapetan Dragoslav Račić, komandant Cerskog četničkog odreda, poslao je pismo komandiru 10. čete 699. nemačkog pešadijskog puka u Šapcu.

Račić je poručio da je spreman da pusti iz "zarobljeništva 40 nemačkih vojnika, ali pod uslovima: da Nemci prestanu sa ubijanjem, zlostavljanjem i odvođenjem mirnih, nenaoružanih Srba i oduzimanjem njihove imovine; da Nemci povuku svoje trupe u Šabac i obustave bombardovanje sela... Ukoliko vaši vojnici ne prestanu s mučenjem i zlostavljanjem srpskog naroda, mi ćemo nastaviti borbu s najvećom žestinom do poslednjeg vojnika..."

Nemački kapetan Šulc je odgovorio svojim uslovima za prekid vatre: neodložno izručenje svih zarobljenih Nemaca; predaja celokupnog oružja i municije od strane četnika. Ukoliko bi ovo bilo prihvaćeno, oficirima i ljudstvu vojno-četničkih odreda bilo bi zagarantovano "puno oslobođenje od kazne". Na ove uslove kapetan Račić nije pristao, i povukao se iz Mačve, u okolinu Valjeva.