ISTORIJSKI DODATAK - AUTENTIČNA USTANIČKA TRADICIJA: Srpski narod nije oklevao - ustao je protiv okupacije svoje zemlje

Posle 5. jula 1941. pojavio se proglas PK KPJ za Srbiju, u kome se srpski narod poziva na borbu protiv okupatora, jer je pitanje "biti ili ne biti". Srpski narod nije smeo da okleva, morao se setiti svoje slavne prošlosti i ne slušati "kukavice i malodušnike" koji su pozivali na čekanje; komunisti su tražili da se stane na stranu "nepobedive slovenske Rusije", na čijem je čelu "veliki sin ruskog naroda - Staljin".

U okružnici PK KPJ za Srbiju početkom jula 1941. isticalo se da je kucnuo čas kada su komunisti dužni da povedu otvorenu borbu protiv okupatora, da se organizuju partizanski odredi, u zaleđu neprijatelja raspiruju partizanske borbe, potpaljuju ratne fabrike i skladišta, ruše železnice i telefonsko-telegrafska mreža, uništavaju aerodromi, organizuje seljaštvo za skrivanje žita u šumi. (...)

Ubrzavanje akcija bilo je uslovljeno zahtevima Kominterne, govorom Staljina i odlukom CK KPJ od 4. jula 1941. godine da borbe otpočnu. Sovjetski Savez bio je u ratu i rukovodstvo KPJ je smatralo da ne sme biti odlaganja akcija protiv fašističkih sila. Istovremeno se govori o stvaranju nacionalnooslobodilačkog narodnog pokreta.

Ustanak u Srbiji je bio usmeren, organizovan, septembra-oktobra u porastu, karakterističan po narastanju boračke mase i ukrupnjavanju odreda.

U Srbiji je 7. jula 1941. u mestu Bela Crkva, gde su komunisti nameravali da održe zbor koji su ometali žandarmi upotrebljeno vatreno oružje, u selu Zavlači, srez rađevski (...) Datum srpskog ustanka - 7. jul 1941 - manje je određen istorijskim značajem događaja koji se zbio tog dana u Beloj Crkvi, selu Rađevine, a daleko više činjenicom što je trebalo obeležiti sednicu Politbiroa na kojoj je 4. jula doneta odluka o početku borbi, vezati početak ustanka za lokaciju generalnog sekretara KPJ, označiti prednost komunista, te pri tome još i komuniste - Španca.

ZNAČAJNI VOJNI događaj zbio se 31. avgusta, kada je nezavisni vojnočetnički odred potpukovnika Veselina Misite zauzeo Loznicu, zarobio 93 Nemca i tom prilikom poginuo, ili početkom i polovinom septembra kada se zapadna Srbija sa Šumadijom našla u ustaničkom zamahu. Mada je Misita stajao na čelu nezavisnog vojnočetničkog odreda, pojavljuje se kao izaslanik pukovnika Mihailovića.

Ostaje činjenica da je na Loznici došlo do najozbiljnijeg sukoba između četnika i Nemaca. Borba za Loznicu je najveći oružani sukob sa Nemcima do tada u Jugoslaviji i prva velika pobeda nad nacističkim okupatorom u Drugom svetskom ratu - op. ur.).

Događaj od 7. jula 1941. u Zavlači, Bela Crkva, neuporediv je, usputno rečeno, sa narodnim ustankom 13. jula 1941. u Crnoj Gori, kada je protiv okupacije, najblaže u Evropi, ustalo protiv italijanske imperije 30.000 Crnogoraca, što predstavlja jedinstven fenomen u porobljenoj Evropi. (...)

Dragoljub Jovanović je bio nezadovoljan "partizanskim načinima" u Srbiji, pod kojima je podrazumevao ono što su komunisti nazivali "levičarenjem": nošenje crvenih zastava, petokrakih zvezda i drugih sličnih znamenja. Jovanović je zamerao i izrazu "partizan". Žalio je što je, inače "simpatični" Žikica Jovanović, ubio srpskog žandarma jer je takav početak nagoveštavao "da će se glavna borba voditi između samih Jugoslovena, čak najviše između Srba i Srba". (...)

Komunističke grupe su početkom jula 1941. presekle telegrafsko-telefonske veze na pruzi Niš - Leskovac; u Beogradu je 4. jula presečen glavni vod Beogradske radio-stanice; udarne grupe u Beogradu izvršile su "mnoštvo demonstrativnih i sabotažnih akcija" (paljenje štampe, zapaljena je garaža "Prišić", presecane PTT veze, paljeni nemački kamioni, izazvan požar u garaži "Ford" u Grobljanskoj ulici, paljeni vagoni sa senom na železničkoj stanici itd.).

Ministarstvo unutrašnjih poslova Milana Aćimovića registrovalo je u julu 220 sabotaža. Napadane su policijske i žandarmerijske patrole, seoske opštine i sreska načelstva, železničke pruge, a 22. jula 1941. oslobođeno je sresko mesto Valjevska Kamenica. Feliks Bender izvestio je 22. jula 1941. Ministarstvo inostranih poslova da razne grupe "odlučnih komunista u jačini od oko 60-100 ljudi koji, delom dobro naoružani ... preduzimaju teroristička dela prema srpskom stanovništvu, odvode ili ubijaju srpske činovnike, vrše sabotaže" itd. Bender napade na nemačke vojnike navodi kao pojedinačne slučajeve (ubistvo jednog nemačkog natporučnika kod Topole; ubijeno je, kaže, i osam nemačkih vojnika - pionira; napadani su vozovi i kamioni, izvršeno nekoliko sabotaža na vojnim objektima).

Nemački predstavnik saopštava da je srpska žandarmerija nanela gubitke komunistima, ali da ih je i sama pretrpela. (...)

PRVI PARTIZANI bili su isključivo komunisti, članovi SKOJ-a, simpatizeri KPJ, uglavnom radnici, studenti i đaci. Partizanske grupe počinju da se formiraju odmah posle napada Nemačke na SSSR. Glavni organizatori su partijska rukovodstva - okružni i sreski komiteti. Do sredine avgusta u Srbiji je obrazovan 21 odred. Od kraja juna 1941. do kraja avgusta 1941. među tim grupama i odredima pominju se: Valjevski, grupa partizana na Goču, Posavsko-kosmajski, Prvi šumadijski, Drugi šumadijski, Užički, Boljevački, Čačanski, Mačvanski, Kopaonički, Rasinski, Pomoravski, Kraljevački, Posavski, Ozrenski, Požarevački, Toplički, Kragujevački, Zaglavski (Timočki), Kukavički (Leskovački), Krajinski i Vranjski partizanski odred. (...)

U stvaranju slobodne teritorije u zapadnoj Srbiji učestvovalo je 13 partizanskih odreda koji su od nekoliko desetina ljudi narasli u velike vojne formacije: Užički NOP odred na 2.500, Čačanski na 3.000, Kragujevački na 1.500 boraca. Partizanski odredi imali su tada oko 25.000 boraca. Ni u partizanskim niti u četničkim odredima seljaci nisu bili raspoloženi da se odvajaju od svog rodnog kraja. Naglo narasli partizanski odredi brzo su se osipali prilikom vojnih neuspeha, znajući preko noći da se prepolove ili čak svedu sa 1.000 na 150 boraca. (...)

Četnici nisu nameravali da otpočinju neprijateljstva s Nemcima i Italijanima, ali ni s komunistima, kao što se vidi iz Naređenja komandanta četničkih odreda Jugoslovenske vojske od 9. septembra 1941. godine. Trebalo je sačuvati narod, pripremati se i naoružavati, čekajući povoljan trenutak...

Oficirska organizacija za zaštitu naroda Crne Gore predviđala je krajem 1941. ustanak u strogo određenim slučajevima: desanta saveznika ili jugoslovenskih trupa, spuštanja savezničkih ili jugoslovenskih padobranaca radi zajedničke akcije, naglog sloma okupatora; ako savezničke i jugoslovenske trupe ne budu stigle da zavedu red, da uzmu vlast u svoje ruke; ukazanog momenta za opšti ustanak naroda; samoodbrane srpskog naroda u Hercegovini, izazvane progonom Srba od "hrvatske države".

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

ODUPRETI SE ILI NESTATI, TREĆEG NIJE BILO

ISTORIČARI I POLITIČKI pisci analiziraju ustanak i sa stanovišta koliko je bio organizovan ili spontan. U svim autentičnim pokretima naroda teško je razdvojiti elemente organizovanosti i spontanosti, te istisnuti spontanost kao prateću pojavu svakog ustanka. Stihijni element pojavljuje se u vidu iznenadnog prihvatanja borbe ili izlivanja stihije kada je borba već pokrenuta.

Poznato je koliko su u 13-julskom ustanku pokret naroda i borbe prevazišle zamišljene ciljeve, razmere i način borbe. Izvori pokazuju da je organizator nastojao da učvrsti i stabilizuje i vojnu i političku organizaciju, obezbedi komandu i poštovanje naređenja, učvrsti uticaj u narodu. Milovan Đilas je izričit da je narod "preplavio naše vodstvo" i "premašio predviđanje" komunista. (...)

Nasuprot postupnom i organizovanom pripremanju ustanka u Srbiji, gde su ideološko--politički različite snage antiokupatorske borbe imale dva sasvim različita pristupa, a na drugoj strani ustanku u Crnoj Gori kao jedinstvenom jugoslovenskom i evropskom fenomenu, u Hrvatskoj i Bosni - u okviru NDH - srpski narod našao se egzistencijalno ugrožen od klerofašističkog režima koji je koristeći slom jugoslovenske države, okupaciju i Hitlerovu podršku išao na stvaranje nacionalno čiste katoličke države na Balkanu. Odupreti se ili nestati, treće alternative nije bilo. Taj otpor, ustanci i njihov tok nisu bili linearni i ravnomerni u raznim regijama NDH u kojima su živeli Srbi. (...)

MASOVNI USTANAK u Lici 27. jula 1941. godine izbio je pod uticajem iz Drvara, šireći se u tri pravca: prema Dalmaciji, području Gračac - Gospić i Donji Lapac - Udbina - Korenica. Od 28. do 30. jula 1941. ustanak je zahvatio čitavu Kninsku Krajinu i delove Bukovice, kao i Vrliku iz Cetinske Krajine. (...)

Ustanci srpskog naroda u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini otkrivali su autentičnu ustaničku tradiciju, odbrambenu snagu naroda osuđenog na smrt od ustaša, trajnost kada su već jednom izbili.

Svako posustajanje moglo je značiti egzistencijalnu ugroženost. Nezavisna Država Hrvatska na početku svog postojanja suočena je sa snažnim ustancima u Bosanskoj--krajini, Lici, na Kordunu i Baniji, na Romaniji, Majevici i Ozrenu, u Hercegovini. Svi ti ustanci skoro istovremeno su izbili i potresli i onako slabe temelje klerofašističke države. Srpski narod plebiscitarno je svojom borbom odbacio ustašku vlast i njihovu državnu tvorevinu. Pokazalo se da je hrvatsku državu nemoguće konstituisati protiv volje srpskog naroda, pogotovu posle njegove osude na smrt.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

OGROMNA POLITIČKA I IDEOLOŠKA PROVALIJA

IZDAJA KOSTE PEĆANCA i njegova saradnja sa pristalicama Ljotića trebalo je da se iskoristi, njenim razotkrivanjem ("raskrinkavanjem"), za uspešnije povezivanje odreda sa narodom. Početkom septembra partijska rukovodstva su usmeravana da se saradnja s četnicima, svuda gde četnici žele i pristanu, uspostavi što pre. Bitno je bilo proširiti ustanak kao narodni.

PK KPJ za Srbiju u Proglasu srpskom narodu, povodom stvaranja vlade Milana Nedića, od 5. septembra, obraćao se posebno srpskim oficirima i četnicima. Koliko je Partija napadala Nedića, Ljotića i Pećanca, toliko je zahtevala stvaranje vojnih saveza sa "poštenim četnicima" koji žele da se bore protiv okupatora. PK KPJ za Srbiju je 16. oktobra 1941. tražio da se pređe preko činjenice što namere četnika nisu jasne i da se oni prihvataju radi stvaranja čvrstog fronta protiv okupatora, uočavajući da i širina "narodnog ustanka" utiče na četnike da se i oni aktiviraju i traže saradnju s narodnoslobodilačkim pokretom.

U Biltenu Glavnog štaba NOPOJ od 10. avgusta 1941. partizanski odredi označeni su za borbene odrede naroda Jugoslavije, u kojima bi trebalo da se bore svi rodoljubi nezavisno od političkog uverenja. Prema tome, oni se nisu tretirali kao odredi nijedne partije ili grupe, pa ni KPJ, iako su u suštini bili pod rukovodstvom komunista koji su se nalazili i u prvim borbenim redovima. Novostvorena faktička koalicija između SSSR-a i Velike Britanije uticala je i na shvatanje o partizanskim odredima kao odredima naroda.

KP JUGOSLAVIJE usaglašavala je svoju liniju u započetoj borbi novim odnosima u svetskoj antifašističkoj koaliciji, koja je isključivala komunističku radikalizaciju borbe u smislu otvorenog revolucionarnog osvajanja vlasti.

Od osnovne zamisli osvajanja vlasti nije se nijednog trenutka odustalo u vrhu rukovodstva KPJ u toku celog rata, ali je ona sprovođena u strateškoj formi narodnooslobodilačke borbe kao najadekvatnija forma u jugoslovenskim uslovima i stvorenoj svetskoj antifašističkoj koaliciji. (...Iz predratnog perioda zadržavale su se rezerve građanskih prvaka prema komunistima, ali i komunista prema građanskim vođama. KPJ u Srbiji 1941. nije uspela da na svoju stranu privuče nijednog istaknutijeg građanskog prvaka. (...)

Četničke snage pod vođstvom Draže Mihailovića osećale su da im suparnički narodnooslobodilački pokret, koji su nazivali komunističkim zbog rukovodeće uloge KPJ u njegovoj strukturi, dovodi u pitanje lični, nacionalni, društveni i međunarodni prestiž, a na drugoj strani, da između dva pokreta na sceni postoji ogromna politička i ideološka provalija. Mihailovićev pokret imao je jaču tradiciju, uporište u Srbiji, legitimitet nastavljača rata; nastupao je u ime kralja, stekao međunarodnu podršku. Mihailović je ulaskom u vladu januara 1942. uzdigao lični autoritet, legalizovao svoju poziciju i dobio međunarodnu tačku oslonca, ali je, na drugoj strani, time suštinski sebi oduzeo mogućnost samostalnog delovanja. Sa prvobitno prihvaćenom strategijom iščekivanja, kao i mnogi evropski pokreti otpora (antantizam), Mihailović je rano postao zavisan od Britanaca, kao i emigrantska vlada, čak i u poslovima radio-veze zahvaljujući britanskoj kontroli. Umesto samostalnog vođe na čelu četničkog pokreta, pretvorio se u vođu koji je zavisio od volje stranog činioca. U upoređenju sa narodnooslobodilačkim pokretom, u tom pogledu nije bilo razlike formalno gledano, jer je i Tito kao Mihailovićev suparnik zavisio od Moskve, održavao s njom tajne veze, primao instrukcije, direktive i obaveštenja. Živeo je, za razliku od Mihailovića, mada i ovaj nije bio od toga imun, od iluzija da će se rat završiti munjevitim slomom Vermahta na granicama SSSR-a i započeti svetska revolucija koja će izazvati slom kapitalističkog sveta.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

RAT U RATU - PRIPREME ZA PREUZIMANjE VLASTI

TITOVIM zabražđivanjem ulevo, praktično odustajanjem od suspenzije tzv. druge etape (ili socijalne revolucije), a na drugoj strani postojanjem drugog pokreta otpora pod Dražom Mihailovićem koji se izjašnjavao za legitimnog nastavljača kontinuiteta Jugoslovenske vojske, branioca monarhizma i status kvo, nosioca dijametralno drugačije nacionalne politike i strategije iščekivanja, onemogućeno je postizanje modus vivendi na antiokupatorskoj, antifašističkoj osnovi. Milovan Đilas je u tome izričit: "Naše pripreme protiv okupatora bile su istovremeno i pripreme protiv snaga starog poretka". Stoga u Jugoslaviji, pa i u Crnoj Gori, nije moglo ni doći do paralelnih antifašističkih pokreta. Šta više, došlo je do osobenog građanskog rata ("rata u ratu", "revolucionarnog rata"), najpre na tlu zapadne Srbije i Šumadije u jesen 1941, sa trajnim posledicama za sav srpski prostor u Jugoslaviji, i u Sloveniji, uključujući internacionalizaciju jugoslovenskog pitanja.

STRATEŠKA ORIJENTACIJA ČETNIKA

STRATEŠKA orijentacija četnika izmenjena je pod novim okolnostima: mreža partizanskih odreda prekrila je Srbiju jula - avgusta; osećalo se da partizanska strana pojačava otpor okupatoru i njegovim saradnicima i da u narodu postoji borbeno raspoloženje; partizani su posedali varoši koje su nemačke posadne jedinice u zapadnoj Srbiji napuštale. Počelo je posedanje pojedinih varoši. Slava nosioca antiokupatorskog pokreta nije smela pripasti komunistima. To pogotovu nisu mogli dozvoliti oficiri koje je narod od Aprilskog rata nazivao "svilenim", jer bi njihov ugled do kraja bio doveden u pitanje. Profesionalci nisu mogli dozvoliti da borbom rukovode golobradi mladići, laici iz redova radnika, studenata i seljaka. Borba koju su forsirali komunisti bila je isuviše veliki izazov, koji se nije smeo propustiti, iako nije odgovarao Mihailovićevim shvatanjima o načinu ostvarivanja otpora u okupiranoj Srbiji. (...)