ISTORIJSKI DODATAK - GLAS KRITIKE PROTIV MOĆI: Dilema istraživača - kako sliku o disidentima smestiti u čvrsti ram istorijske nauke

Tokom nekoliko decenija, do početka devedesetih i kraha SFR Jugoslavije, u okolnostima Hladnog rata, disidentstvo je menjalo i sadržaj i forme ispoljavanja, na neki način je pratilo niz transformacija političkog sistema i promena mesta i uloge rukovodeće i vodeće - kako se govorilo - subjektivne snage društva, oličene u Savezu komunista.

Uprkos tome što je disidentstvo bilo prisutno, a disidentske akcije, pojedinačne ili kolektivne, privlačile veću ili manju pažnju vlasti i proizvodile različite posledice, uključujući i krivične progone disidenata, akademska istoriografija do danas nije ovom fenomenu pristupila celovito, s jasno definisanih metodoloških polazišta. Na osnovu njih bi, između ostalog, lokalno disidentstvo bilo moguće sagledati u njegovim specifičnim (republičko-nacionalnim) ispoljavanjima, ali i kroz posebnosti u odnosu na širi međunarodni plan u kome je dominirala logika Hladnog rata.

Izneti stav ne znači da pred znatiželjnikom nema valjane literature čije bi konsultovanje omogućilo relativno uspešnu rekonstrukciju ovog fenomena. Objavljen je niz autorskih knjiga, zbornika, članaka u časopisima i u štampi, u kojima se direktno ili posredno govori o disidentima i disidentstvu u Srbiji i Jugoslaviji. Taj fond bogate i neposredna, memoarska svedočenja, koja omogućuju da se dobije celovitija, nijansirana slika o višedecenijskom, disidentskom otporu vlasti i različitim vidovima te borbe.

Da bi slika o disidentima zaista bila smeštena u čvrsti ram istorijske nauke, nužno je obaranje jedne velike prepreke - treba otvoriti arhive tajnih službi koji su i danas pod bravom, nedostupni istraživačima. Budući da su disidenti i njihove aktivnosti bili pod stalnim nadzorom tajnih službi, da su bili praćeni, prisluškivani, izlagani većim ili manjim nevoljama, saslušavani, neki od njih i kažnjavani zatvorom, otvaranje tajnih arhivskih fondova i dokumenata bilo bi od velike važnosti. Nesumnjivo bi to dalo podstrek nizu danas mladih istraživača da po dubini i širini istraže fenomen disidentstva, da preciznije osvetle unutrašnje saglasnosti, razlike, ali i suprotnosti u tom tipu društvene i političke akcije, pa i da rekonstruišu biografije vodećih srpskih i jugoslovenskih disidenata.

KADA GRAĐA iz tajnih arhiva bude dostupna istraživačima - s velikom sigurnošću se to može reći - biće i određenih iznenađenja, pošto će postati jasno ko je izvorno zastupao pozicije odveć široko definisane kao disidentske, a ko je bio "disident" proizveden u laboratorijama tajnih službi, pošto nema sumnje da je među njima bilo i takvih. Tek tada će biti jasno ko je dizao autentični, nepatvoreni glas kritike protiv ključnih nosilaca društvene moći, protiv dubokog jaza koji razdvaja visoko uzneta načela političke organizacije društva od stvarnosti, od realnog ljudskog života, a ko je o tome izveštavao "tamo gde treba".

Uostalom, i pretpostavljena iznenađenja koja vrebaju iz tajnih arhiva doprineće da se preciznije odredi i sam pojam disidenta i disidentstva. Važnost tog pitanja, ima tome već osam godina, naglasio je Aleksandar V. Miletić iz Instituta za noviju istoriju Srbije, ukazujući na više uzroka koji doprinose širokom i raznolikom poimanju i definisanju fenomena disidentstva.

Najčešće su ti uzroci političke, vrednosne i moralne, ali i lične prirode, zbog čega ovaj Miletić naglašava da treba uzeti "u obzir profil samih istraživača i autora, jer su mnogi od njih i sami nekada pripadali svetu disidenata ili su, bar, sebe tako doživljavali".

UKAZUJUĆI na teškoće koje proističu iz političkih okolnosti, ovaj autor naglašava da se one odnose pre svega na vreme i mesto, na okolnosti unutar kojih se pristupa analizi disidentstva. Tako su teme o disidentima na Zapadu karakteristične za period Hladnog rata i poznatih, oštrih vojnopolitičkih, blokovskih podela, dok je na Istoku rasprava o disidentstvu započeta posle rušenja Berlinskog zida i okončanja Hladnog rata, posle uvođenja višepartijskog sistema u dojučerašnje države realnog socijalizma.

Navedeni, kao i niz drugih razloga, utiču na problem definisanja i preciznog određivanja disidentstva, ali su "najvažniji elementi" iz kojih definisanje izvire i zbog kojih se brojne definicije razlikuju "vremenski, društveni i ideološki kontekst, kao i način delovanja i stepen stradanja disidenata".

Na ovom mestu Miletić podseća da "većina autora pojavu i delovanje disidenata vezuje za vremenski kontekst Hladnog rata" i zato upozorava da se "usled veoma raširene upotrebe ovog termina, koja je i danas aktuelna, a očigledno će biti i u budućnosti, postavlja pitanje znatno šireg vremenskog definisanja disidentstva, odnosno njegovo određivanje kao fenomena 20. veka prisutnog kako u periodu pre, tako i posle Hladnog rata, sve do današnjice i kao pojave koja će nas, verovatno, pratiti i u budućnosti".

Takođe, Miletić, upozorava: "Prvo, pošto najveći broj istraživača stoji iza stanovišta da su disidenti pojava totalitarnih ideoloških sistema socijalizma (komunizma), pitanje je da li disidentstvo može naći i u, takođe totalitarnim, sistemima nacizma, fašizma ili u nekim drugim diktaturama i totalitarnim društvima, kao na primer u izvesnim teokratijama ili vojnim diktaturama? Drugo, da li disidentstvo vezujemo samo za državne okvire totalitarnih i autoritarnih sistema ili ih možemo pronaći i u sistemima parlamentarnih demokratija? Treće, da li se ova pojava vezuje isključivo za državne sisteme ili ne?"

MILETIĆ ukazuje i na činjenicu da pojedini autori identifikuju disidentstvo "i u međudržavnim odnosima", te kao primer navodi stav Todora Kuljića da je Josip Broz Tito, kao neprikosnoveni vođa socijalističke Jugoslavije, "tokom Hladnog rata bio disident u odnosu na Istočni blok". Osim toga, ima i mišljenja da disidentstvo postoji i "u različitim vrstama sistema i organizacija, nezavisno od državnog konteksta, kao što su partije i politički pokreti, zatim, religije i ideološki sistemi ili opšteprihvaćeni sistemi vrednosti (postojanje ideološko-intelektualnog i vrednosnog disidentstva)."

Ovaj autor otvara još jedno pitanje, podsećajući na termin "disidentski pokret": "da li je disidentstvo individualna ili kolektivna (grupna) pojava? Da li ima političku ili samo ideološko-intelektualnu konotaciju? Da li se izjednačava sa političkom opozicijom ili je pre svega moralan čin pojedinaca".

U svakom slučaju disidentstvo se smešta u šire koordinate 20. veka, ali prevashodno u period Hladnog rata, kada su tako označavani borci za ljudska prava i građanske slobode, na prvom mestu za slobodu govora, u Sovjetskom Savezu i u državama realnog socijalizma.

U političkom životu, disident se odvaja od partije kojoj je do juče pripadao, ili ga ona otklanja od sebe, ali ne samo to - u svom javnom, društvenom angažmanu, postaje njen oštar kritičar i protivnik, takođe i protivnik režima koji ta partija oličava, pogotovo u državno-političkim sistemima u kojima caruje jednopartijski monopol.

Takav pojedinac nije spreman da olako prihvati kolektiv i njegove regule, nego se u sopstvenoj duhovnoj otvorenosti i budnosti, okrenut skepsi, vođen nalozima istine i pravde, okreće protiv dogmi ideologije i politike i tako samog sebe smešta u ram jeretika, u blažoj formi - disidenta. Uprkos tome što tako otvara prostor u kome će ga vlast proglasiti za opasnost, za štetočinu, neprijatelja režima, čak za izdajnika.