PAŠIĆ ODBIJA TAJNE NAGODBE: Nemci su preko emisara nudili Srbiji separatni mir
NEMCI su tokom 1915, pa i za vreme pohoda na Srbiju, preko nezvaničnih emisara, nagovarali vladu Nikole Pašića na separatni mir i nudili joj teritorijalne ustupke. Uglavnom su mislili na spajanje ostataka Srbije i Crne Gore, bez delova koje bi uzele Austrougarska i Bugarska, i njihovog izlaska na more u severnoj Albaniji.
Foto Arhiva
Za razliku od habzburške diplomatije, Nemci nisu predviđali postojanje nezavisne albanske države. I Berlin i Beč su, načelno, bili spremni da pristanu na pripajanje južnih albanskih krajeva Grčkoj, ne bi li ovu privukli u svoj tabor.
Ovako promenjen odnos snaga na Balkanu bi potom, u širim okvirima carinske unije Nemačke i Austrougarske, našao svoje mesto u grandioznom preuređenju Evrope. Od Belgije, Holandije i Skandinavije do Osmanskog carstva, trebalo je da se, u neprekinutom lancu, prostiru zemlje pod kontrolom Nemačke i njenih saveznika. Ključni uslov za to bio je slom Srbije.
NEMAČKE ponude za Srbe nailazile su, međutim, na odlučno odbijanje Beča, rešenog na konačni obračun sa svojim južnim susedom. U tome je naročito bila odlučna habzburška vojska, na čelu sa Konradom fon Hecendorfom. Ni Pašićeva vlada, iako je imala kontakte s nemačkim emisarima, nije pokazivala zanimanje za tajne nagodbe, iza leđa Antante. U tome se, prema saznanjima Londona, Petrograda i Pariza, Vlada Srbije suštinski se razlikovala od Vlade Crne Gore; kralj Nikola Petrović je sa Centralnim silama stupio u mnogo ozbiljnije pregovore. Njegovi sinovi, Danilo i Mirko, Berlinu i Beču će nuditi svoje usluge u smirivanju srpskih nacionalista i odmetnika.
Ratni ciljevi Srbije objavljeni su već 4. avgusta 1914. proklamacijom regenta Aleksandra Karađorđevića, potom cirkularnom notom Pašićeve vlade od 4. septembra 1914. i konačno Niškom deklaracijom Narodne skupštine, objavljenom 7. decembra 1914. godine. Tako su se svi ključni činioci srpske politike - kruna, vlada i skupština - saglasili u nameri da rat za opstanak Srbije pretvore u borbu za oslobođenje i ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca.
To je, naravno, podrazumevalo pripajanje teritorija koje su se tada nalazile pod habzburškom vlašću.
U TOM trenutku, na jugoslovensku ideju se gledalo kao na način prevazilaženja vekovnih, sektaških sukoba između suseda istog jezika i etničkog porekla, ali različitih vera.
Umesto trpljenja spoljnih uticaja, koji su suštinski vodili beskrajnim verskim sukobima, trebalo je stvoriti zajedničku, veliku i stabilnu državu, zasnovanu na principima na kojima su počivale tadašnje zapadnoevropske zemlje: zajedničkom jeziku, etničkom poreklu, svetovnom shvatanju politike, dobro shvaćenim zajedničkim interesima i postepenom delovanju države na ujedinjavanju onoga što je vekovima bilo podeljeno.
Uz to, jugoslovenska ideja mogla je da pomogne u regrutovanju "pete kolone" u neprijateljskim redovima, u odbijanju Austrougarske od Balkana, pa i u njenom konačnom rušenju. Sagovornicima iz zemalja Antante Srbi su govorili da bi Jugoslavija mogla da bude najpouzdanija brana pred pangermanskim ambicijama Nemačke i Austrougarske. O tome je naročito ubedljivo pisao Jovan Cvijić.
Svedočenje Džona Rida
ČUVENI američki novinar i pesnik Džon Rid, koji je bio ratni dopisnik iz Srbije, čak je tvrdio da "svaki srpski vojnik zna za šta se bori" i da "tajni san svakog Srbina jeste ujedinjenje sveg srpskog naroda u jedno veliko carstvo: Mađarska, Hrvatska, istovetna u naciji i govornom jeziku - Dalmacija, zavičaj srpske književnosti - Bosna, izvor srpske poezije i pesme - Crna Gora, Hercegovina i Slovenija. Carstvo od petnaest miliona, koje bi se prostiralo do Bugarske do Jadrana." Od Rida se nije moglo očekivati preterano dobro poznavanje balkanskih nacija; njegovi iskazi su se, međutim, zasnivali i na maglovitim znanjima samih Srba o Hrvatskoj i Sloveniji.
JUGOSLOVENSKA ideja imala je svoje korene u sekularizaciji srpskog nacionalnog identiteta, od zajednice vere, kultova i sećanja, uobličenoj još u dobu Pećke patrijaršije, do zajednice jezika, kakvu su propovedali srpski intelektualci, od Dositeja Obradovića i Vuka Karadžića, do Stojana Novakovića i Jovana Skerlića. Reforma Ljudevita Gaja, kojom je za osnovu "ilirskog", potom i hrvatskog književnog jezika uzet štokavski, jekavski dijalekt, podstakla je srpske lingviste, koji su, baš kao i međunarodna slavistika, taj jezik nazivali srpskim, da prihvate ideju ujedinjenja "dva dela jednog naroda". Zajedničke borbe iz 1848. i romantizam iz doba Mihaila Obrenovića dali su novu snagu ovim idejama. Uspesi italijanskih masona u ujedinjenju Italije i nemačkih protestanata u ujedinjavanju verski podeljenih Nemaca, uprkos otporu papa i Austrije, poslužili su Srbima kao uzor i dodatno ohrabrenje.
Stojan Novaković je bio jedna od ličnosti koje su predstavljale kontinuitet i neposrednu vezu između ideja iz doba kneza Mihaila Obrenovića i vremena kralja Petra Karađorđevića.
U doba kneza Mihaila, Novaković je bio mladi pisac i naučnik, uveren u celishodnost ujedinjenja Južnih Slovena. Već pod Milanom Obrenovićem postao je jedan od ključnih ideologa srpskog nacionalnog pokreta; od 1903. do 1914. smatran je nespornim autoritetom u srpskom javnom životu.
UOČI Velikog rata, jugoslovenske ideje propovedali su i naprednjak Stojan Novaković, i liberal Slobodan Jovanović, i radikal Milovan Milovanović, i samostalcima bliski Jovan Cvijić. Dosledni u jezičkom nacionalizmu svi su Hrvate, zbog njihovog književnog jezika, ubrajali i u srpski, i u jugoslovenski nacionalni korpus; vođeni sekularizmom, oni su štokavske, jekavske zemlje - Bosnu i Hercegovinu, Dalmaciju sa Dubrovnikom - smatrali srpskim zemljama.
Na takav način razmišljala je, uostalom, i obrazovana Evropa; britanski dnevni listovi su stanovnike Bosne, Hercegovine i Dalmacije nazivali Srbima pravoslavne, muslimanske i katoličke vere. U srpstvo Crne Gore nije bilo sumnji. Oslobođenje Makedonije i ulazak u severnu Albaniju 1912-1913. pokazali su, međutim, da su srpski intelektualci, vođeni istorijskim predanjem i strateškim, ekonomskim interesima, bili spremni da napuste jezički nacionalizam.
KONAČNO, ponajviše zahvaljujući Jovanu Skerliću i Jovanu Cvijiću, ali i Nikoli Pašiću i kralju Petru Karađorđeviću, srpski i jugoslovenski nacionalizam imali su izrazito demokratsku boju. To nije bila samo posledica egalitarističkog karaktera srpskog društva, kulture i politike, nego i "kulturnih ratova", u kojima se tragalo za tačkama otpora austrougarskom konzervativizmu, klerikalizmu i imperijalizmu.
Stranci koji su 1914. i 1915. posetili Srbiju, naročito oni koji su dolazili iz demokratskih i neutralnih zemalja, Švajcarci Arčibald Rajs i Katarina Šturceneger, Holanđanin Arijus van Tinhoven, ili Amerikanac Džon Rid, brzo su uočavali izrazit demokratizam srpskog društva i politike. Hvalili su samosvest i slobodu srpskih seljaka i primećivali da pripadnici srpske srednje klase i inteligencije, iako seljačkog porekla, vole da ističu svoje zapadnjačko obrazovanje i da ismevaju pesme i odeću seljaka. Svi su, međutim, primećivali da je opšti i vrlo snažni patriotizam Srba bio zasnovan na svesti o pravima i slobodama koje im je davala njihova zemlja.
SUTRA: Obruč se polako zatvarao