SKULPTURA OD MERMERA I MONUMENTALNI HRAM: Žbunovi divljih ruža od tragača sa blagom krili su grob cara Dušana

Tu se već nalazila drevna crkvica u čiju je isceliteljsku moć verovao. Tu su ga, kaže predanje, kao mladog vladara na samrti doneli njegovi gardisti, a moć svetog mesta ga je vratila iz mrtvih.

- Dušan je još kao kralj, posle jedne vrlo teške i jedva prebolele bolesti u maju 1343. godine došao u Prizren da odredi mesto na kome će podići svoju zadužbinu sa grobnicom - otkrio je Grujić. - Za to mesto izabrao je staru čudotvornu crkvicu Svetih arhanđela u klisuri Bistrice pod kastelom Višegradom.

Na svetom tlu gde se nalazila stara crkva Svetih arhanđela Dušan gradi velelepan hram "vojvodama nebeskih sila" i "čudotvorcima". U hrisovulji-darovnici on zahvaljuje arhanđelu Mihailu koji je "silom moći svoje crkvu učinio izvorom lekarstva" i arhanđelu Gavrilu "vesniku radosti".

ZADUŽBINA sa glavnom crkvom Svetih arhanđela, kapelom svetog Nikole, trpezarijom, ćelijama, bolnicom i drugim prostorijama bila je po Grujićevim proračunima dovršena 1352. godine.

- Letopisi i rodoslovi iz prve polovine 15. veka carevu zadužbinu nazivaju "Velikom crkvom". U karlovačkom i zagrebačkom rodoslovu očuvana je zabeleška jednog očevica koji se toliko oduševio njome da je naziva preslavnom i drži da joj "nema ničega ravnog pod suncem" - zapisuje istraživač.

Grujić je umesto carske zadužbine na terenu zatekao prostranu humku pokrivenu žbunovima divljih ruža između kojih je štrčalo kamenje i vrebale mnogobrojne rupe koje su za sobom ostavili tragači za blagom.

- LEGENDE o sakrivenom blagu gonile su mnoge ruke tokom vekova da otkapaju i prekapaju pojedina mesta i da načine mnoga udubljenja po zatrpanim razvalinama i još više isitne zaostale odlomke bogate plastične ornamentike u mramoru i delove izlomljenih fresaka - opisuje Grujić. - Zadnji koji su to činili bili su Bugari za vreme okupacije 1915-1918. U takvom stanju zatekao sam ruševine Svetih arhanđela na Bistrici kod Prizrena, kad sam 28. maja 1927. godine izašao do njih da počnem pripreme za sistematsko otkopavanje te velike i sjajne zadužbine prvoga srpskog cara.

Iskopavanja započinju 6. juna 1927. i na oduševljenje naučnika ubrzo iz zemlje izranjaju brojni delovi arhitekture i skulptura od mermera, a zatim i monumentalna podnožja zidova centralnog hrama.

U UNUTRAŠNjOSTI crkve nađeno je mnogo izlomljenih delova čuvenog mozaičkog poda, za koji su i zapadni putopisci navodili da mu nema ravnog na svetu. Ispod gomile šuta izronio je i poklopac sarkofaga.

- Grobnica cara Dušana nađena je u jugozapadnom delu crkve, izrađena je od lepo obrađenih ploča modrikastoga i višnjikastoga mramora - uzbuđeno je beležio Grujić. - Na zidu grobnice sačuvani su ostaci konzola i pod njima osnove stubića od dekorativne konstrukcije nad grobom.

Na dnu grobnice zatrpane iskidanim i polomljenim građevinskim i dekorativnim materijalom nalazila se druga mramorna ploča.

- Pod njom je pažljivo pribrana hrpa kostiju, naročito pršljenova od kičme i rebara, potpuno belih, kao da su na suncu sušeni. To su nesumnjivo ostaci tela velikoga cara Dušana, koje je, posle razorenja i pljačkanja manastira Svetih arhanđela i careve grobnice neka pobožna ruka sakupila i sklonila pod ploču u grobnicu - zapisuje Grujić. - Sve drugo raznela je sujeverica i pobožnost na razne strane.

NEDALEKO od skrivenih moštiju pronađen je još jedan deo grobnice, koji se razlikovao od svih do tada viđenih srpskih vladarskih sarkofaga.

- Poklopac od beličastog mramora bio je sa izvajanim visokim reljefom cara Dušana, po zapadnom običaju, kome u srednjovekovnoj Srbiji nema drugog primera - zapisuje Grujić u dnevniku. - Od tog reljefa otkopana su samo tri fragmenta. Jedan prikazuje gornji deo desne ruke i grudi do pojasa, drugi desno stopalo i treći desnu šaku koja je ležala na grudima.

U pročelju grobnice, na zapadnom zidu, gde se obično nalazio portret ktitora uočeno je neobično udubljenje.

- Kako je između ostalog otkopano i nekoliko dosta dobro očuvanih fragmenata jedne careve maramorne statue, to je vrlo verovatno da je još za Dušanova života prilikom gradnje postavljena i učvršćena bila careva mramorna statua u prirodnoj veličini - čudio se Grujić. - Ona je prikazivala cara Dušana kao ktitora sa skiptrom u desnici i darovnom poveljom u levici. To je takođe nova i osamljena pojava kod nas.

DUŠANOVA zadužbina zadržala je svoj velelepni izgled tek nešto više od veka, od 1352. do 1455. godine.

Turska stihija u junu 1455. prvo je srušila odbranu Novog Brda, vodeće evropske rudarske-metalurške metropole, a za njom pada i Prizren s kastelom Višegradom koji je štitio Svete arhanđele.

- Manastir je sa svojim donjim i gornjim gradom razoren i opljačkan tako da je potpuno opusteo - opisuje Grujić. - On je bio na glavnom putu kojim je turska vojska od Novog Brda, Kačanika i Sredske prolazila za Prizren i dalje za Metohiju i Bihor. Turci su opljačkali i odneli ne samo sve dragocenosti koje su našli po crkvi i manastiru, nego su razbili i grob cara Dušana, opljačkali ga i rasuli kosti careve. Razlupan je i raskidan mozaik-patos u crkvi da se pod njim traži skrivnica sa "carskim blagom".

OTKOPAVANjE ruševina je pokazalo da se manastir ipak nije ugasio posle pohare.

- Srbi su uprkos opasnosti grubo opravili zidove u koje su ugradili delove prekrasne, ali divljački polomljene kamene plastike i mramornog ikonostasa - beleži Grujić.

Zloglasni Sinan-paša, poznat po tome što je spalio mošti Svetog Save, srušio je do temelja Dušanovu zadužbinu u 16. veku. Od materijala razrušene crkve podigao je džamiju u Prizrenu. Na njoj se i danas jasno vide ogromni monolitni stubovi i kubeta sa crkve, kao i kameni ukrasi kakvi u islamskoj arhitekturi ne postoje.

GRUJIĆEVA istraživanja izazvala su ogromnu pažnju pljačkaša i sujevernih ljudi koji su počeli da opsedaju Svete arhanđele.Krali su čak i velike komade ukrasa sa zidova i čuvenog mermernog poda čiji su umetnički izrezani žlebovi bili ispunjeni prelepim mozaicima.

- Sa velikom mukom i za vreme iskopavanja čuvani su ti objekti od razvlačenja. - Jedan viši državni funkcioner, na primer, odneo je tri objekta i poslao ih u Beograd. I kako mi on sam docnije reče dao ih je kao amajliju zazidati u temelje svoje kuće koju je tada gradio.

Grujić je odustao od pravljenja muzeja na nalazištu i preneo oko 1.300 kamenih ukrasa u Muzej Južne Srbije u Skoplju, u zgradi Kuršumli hana.

Posle Drugog svetskog rata vlasti SR Makedonije su ukinule Muzej južne Srbije i danas se ne zna gde su ukrasi Svetih arhanđela koje je Grujić spasavao.