I KOD ustaša pisao da je Srbin

Prvi takav tekst odnosio se na "Zapise iz oslobodilačkog rata" Rodoljuba Čolakovića (1948). Sredinom stoleća Selimović je objavio naučno-kritičke rasprave o delu Marka Marulića, Stevana Sremca, Hasana Kikića i Jovana Dučića. Indikativno je da Predrag Palavestra ne spominje nijedan kritičko-esejistički rad M. Selimovića u svojoj dvotomnoj "Istoriji srpske književne kritike" (2008).
O tim radovima pak iscrpno piše Radovan Vučković u šestoj knjizi "Problemi, pisaci, dela" (2012), posebno izdvajajući monografsku studiju Hasana Kikića (1951) u kojoj je detaljnije osvetljen život i rad tog pesnika, noveliste i romansijera, zaklanog 1942. na planini Čemernici. Selimović je kasnije pisao i o drugim piscima i kritičarima, živim i mrtvim, a jedan odeljak knjige "Sjećanja" posvećen je životu i delu preminulih prijatelja Veljka Petrovića, Milana Bogdanovića, Isaka Samokovlije, Hamze Huma, Marka Markovića i Jovana Popovića.
Da romansijer Selimović nije bio sasvim izvan matice naučnog mišljenja ponajbolje se vidi u njegovoj studiji "Za i protiv Vuka" (1967), u kojoj se precizno situira mesto Vuka Karadžića u književnoj reformi i analiziraju temelji na kojima stoji savremeni srpski jezik.
RADOVAN Vučković ocenjuje da je studijska priča o reformatoru srpskog jezika, po svemu sudeći, pisana paralelno s romanom "Derviš i smrt", jer u njoj ima nešto od stila primenjenog u oblikovanju romansijerskih likova. Ugledni lingvista Pavle Ivić pisao je vrlo afirmativno o Selimovićevim lingvističkim analizama u spomenutoj studiji, a Palavestra primećuje da je u kritici filološkog konzervatizma Selimović nastupio sa stanovišta moderne književnosti.
Na Selimovićeve postavke o Vuku naslanjali su se i drugi kasniji istoričari jezika i književnosti A. Mladenović, R. Ivanović, M. Radovanović, itd. Akademik Predrag Piper, na primer, posebno ističe Selimovićev napor da bude dosledan u premeravanju razloga i za i protiv Vuka, kao i razastiranje činjenica koje svedoče o liniji kontinuiteta u razvoju srpskog književnog jezika ("Spomenica Meše Selimovića"). "Vuk nije pao s neba, već je došao posle mnogih", napisao je Selimović u drugoj glavi studije "Za i protiv Vuka". Saglašavajući se s ovom ocenom, Piper zaključuje da nije potrebno uvećavati ili prećutkivati; ovde se pre svega misli na delatnosti Dositeja, Solarića, Stojkovića i Mrkalja. Od ovog poslednjeg Vuk je preuzeo dva osnovna principa svoje reforme - fonetski pravopis i antejsku snagu narodnog jezika. "Ništa ne oduzimamo od zasluga Vukovih pominjući Mrkalja, koji je postavio temelj Vukovom delu", piše Selimović u drugoj glavi svoje studije, nastupajući istovremeno kao moderan romansijer i istančan lingvista.
SLOŽENI međunacionalni odnosi u tadašnjoj Jugoslaviji i međusobna trvenja nacionalističkih elita doveli su do postepenog rastakanja ideje o zajedničkoj državi južnoslovenskih naroda, a na površinu su isplivali partikularni i uskonacionalni interesi. Sve to je dovelo do surovog raspada u krvi nekadašnje jugoslovenske domovine koja je u svetu decenijama slovila kao zajednica za ugled i primer.
O svojoj pripadnosti srpskoj književnosti, koja ima značenje oporuke, pisac se izjasnio u svom pismu Srpskoj akademiji nauka i umetnosti 3. novembra 1976. godine, u kome izjavljuje: "Potičem iz muslimanske porodice, po nacionalnosti sam Srbin. Pripadam srpskoj literaturi, dok književno stvaralaštvo u Bosni i Hercegovini, kome takođe pripadam, smatram samo zavičajnim književnim centrom, a ne posebnom književnošću srpskohrvatskog književnog jezika. Jednako poštujem svoje poreklo i svoje opredeljenje, jer sam vezan za sve što je odredilo moju ličnost i moj rad. Svaki pokušaj da se to razdvaja, u bilo kakve svrhe, smatrao bih zloupotrebom svog osnovnog prava zagarantovanog Ustavom. Pripadam, dakle, naciji i književnosti Vuka, Matavulja, Stevana Sremca, Borisava Stankovića, Petra Kočića, Ive Andrića, a svoje najdublje srodstvo sa njima nemam potrebu da dokazujem."

U TUMAČENjU geneze Selimovićevog opredeljenja za pripadnost srpskoj književnosti - do koga nije došlo odjednom i iznenada, nego kroz duži period školovanja, lektire i sazrevanja na primerima iz literature na srpskom jeziku - hroničarima umnogome pomažu nedvosmisleni iskazi samog pisca (pre testamenta iz 1976. koji se čuva u Arhivu SANU). Šezdesetih godina prošlog veka neki "dobri i časni ljudi iz Zagreba" ponudili su da Selimovića uvrste u Ediciju izabranih djela hrvatske književnosti. Pisac je to odbio objašnjenjem da oseća pripadnost srpskoj književnoj sredini. U jednom pismu beogradskom kritičaru M. Maksimoviću, Selimović napominje da ne spada u one koji mogu da prevrnu ćurak "prema promenama vremena ili naletima ljutine", dodavši: "jer sam i 1941. bio dovoljno lud da za vreme ustaša napišem da sam Srbin. To sam i nemam šta da razmišljam" (pismo je objavljeno u kragujevačkom časopisu "Koraci" 1987).
Povodom oštrih kritičkih primedbi na čin P. Palavestre koji je 1972. u knjizi "Posleratna srpska književnost", uz druge srpske pisce iz BiH, obradio i Selimovića, pisac "Derviša" uputio je Palavestri pismo podrške u kome, tri godine pre testamentarne poruke pohranjene u SANU, piše: "Ja sam iz muslimanske porodice, iz Bosne, ali po nacionalnoj pripadnosti sam Srbin" (pismo je u celini objavljeno u knjizi Staniše Tutnjevića "Nacionalna svijest i književnost Muslimana", 2004). Iste 1972. Selimović se saglasio da "Derviš i smrt" bude objavljen u čuvenoj ediciji "Srpska književnost u sto knjiga" Matice srpske i SKZ. U uređivačkom odboru biblioteke sedeo je i Ivo Andrić. "Sem časti koja mi je ukazana uvrštenjem u jednu takvu uglednu ediciju, ja sam osjećao i zadovoljstvo zbog uviđajnosti što se moja književna pripadnost tako prirodno podrazumijeva", napisao je Selimović. Aprila 1980, u okviru priprema edicije "Srpski roman", Selimović upućuje Izdavačkom preduzeću "Nolit" pismo slične sadržine i podseća da su dileme oko pripadnosti njegovog dela korpusu srpske književnosti davno razrešene.