FELJTON - GRANICE MEĐU REPUBLIKAMA NISU USTANOVLJENE LEGALNO: Jugoslavija težnje Srba iz rumunskog Banata za priključenje matici nije razmatrala

Spoljne granice Jugoslavije, nezavisno od stava KPJ i odluka AVNOJ-a o njihovoj nepromenljivosti, nisu bile konačne niti mećunarodno-pravno validne. To posebno važi za zahteve o korekciji granica Kraljevine Jugoslavije uz primenu istorijsko-etničkog principa (pripajanje Istre, dela jadranskih ostrva, Slovenačkog primorja i Beneške Slovenije matici zemlji) koje je istakao AVNOJ i koji predstavljaju jednostrani pravni akt.

Osvobodilna fronta Slovenije je permanentno, tokom ratnih godina, isticala zahtev za prisajedinjenjem delova Koruške Sloveniji. Pritisak saveznika presudno je uticao da jugoslovenske trupe budu povučene iz Koruške. Sredinom 1949, u vreme pripremanja Državnog ugovora sa Austrijom, Savet ministara inostranih poslova velikih sila je definitivno odbacio zahtev Jugoslavije za korekcijom granica sa Austrijom na etničkom principu. Saveznici su se pozivali na Deklaraciju Moskovske konferencije od 1. novembra 1943. koja je predviđala konstituisanje slobodne i nezavisne Austrije u granicama pre Anšlusa. Sa takvim stanjem Jugoslavija se morala pomiriti početkom 1951. Vlada FNRJ je 1955. pristupila austrijskom državnom ugovoru, a marta 1956. Savezna skupština prihvatila stalnu neutralnost Austrije. Nesumnjivo da je revizija severozapadnih granica jugoslovenske države prevazilazila bilateralne odnose Jugoslavije i njenih suseda i bila pitanje u kome se merio odnos i snaga velikih sila.

Pretenzije na Trst, Goricu i Istru komplikovale su odnose sa Italijom i saveznicima. U pitanju je bilo područje naseljeno većinskim slovenačkim stanovništvom oko koga je, u završnim danima Drugog svetskog rata, izbio spor saveznika i jugoslovenske armije.

Teritorijalni spor oko Trsta razrešen je tek 5. oktobra 1954, potpisivanjem Tršćanskog sporazuma u Londonu. Po tom mećunarodnom ugovoru Trst i zona A priključeni su Italiji a zona B Jugoslaviji.

DEMOKRATSKA Federativna Jugoslavija nije imala teritorijalnih pretenzija prema Rumuniji. Težnje srpske nacionalne manjine u rumunskom delu Banata za priključenjem matici nisu razmatrane. Iako zvanični zahtevi prema teritoriji Mađarske nisu postojali, vidno je bilo nastojanje da granica doživi korekciju u Bajskom trokutu.

Sredinom decembra 1944. vojni kadrovi (Branko Petričević Kaća) vodili su razgovore o pripajanju Pečuja i okoline Jugoslaviji ali se tome protivila KP Mađarske kao i sam maršal Tolbuhin. Iz dostupnih dokumenata se može videti da je postojala direktiva Vrhovnog štaba NOV i POJ o preuzimanju vlasti u Pečuju i okolini. Ipak, na Mirovnoj konferenciji u Parizu Jugoslavija nije pokrenula pitanje revizija granica prema Maćarskoj. U jesen 1945. u opticaju je bila ideja o iseljavanju Mađara iz graničnih srezova Jugoslavije i naseljavanja, na bazi razmene, nekoliko desetina hiljada Hrvata i Srba sa teritorije Mađarske. U Ministarstvu za kolonizaciju bilo je i predloga o ustupanju Mađarskoj, pre mirovnog ugovora, dela teritorija u severnoj Bačkoj i Banatu (Kanjiža, Horgoš, Senta pa sve do Mokrina) uz obavezu da ona na svoju teritoriju primi oko 200.000 mađarskog stanovništva iz Vojvodine.

KRAJEM 1944. izbio je teritorijalni spor sa Bugarskom. Zahtevi upućeni Glavnom štabu NOVJ za Srbiju da obustavi svoje aktivnosti na prostoru bosiljgradskog, caribrodskog i trnskog sreza i omogući bugarskim partizanskim odredima da na toj teritoriji organizuju komitete otečestvenog fronta, neskriveno su demonstrirali teritorijalne pretenzije „nove” bugarske države. U telegramu koji je u ime Glavnog štaba NOVJ Srbije Koča Popović uputio Glavnom štabu bugarske vojske, uz ostalo, je stajalo: „Neprijatno smo iznenaćeni vašim potpuno nepravilnim i neprihvatljivim stavom u pitanju srezova: bosiljgradskog, caribrodskog i trnskog, koji su pre rata pripadali Jugoslaviji. Molimo da primite k znanju da su ti srezovi već sada sastavni deo suverene teritorije — slobodne — demokratske federativne Jugoslavije i da vašim jedinicama i organima izdate odgovarajuća naređenja”.  Pregovori o političkoj, vojnoj i ekonomskoj saradnji Jugoslavije i Bugarske otklonili su, na neko vreme, granične sporove. Formiranje jugoslovenske federalne jedinice Makedonije zaoštrilo je pitanje statusa Pirinske i Egejske Makedonije. Albanska komunistička elita nije odustajala od zahteva da Kosovao i Metohija postanu integralni deo albanske države...U planu o balkanskoj federaciji računalo se sa Albanijom. Postojali su i projekti o Albaniji kao sedmoj jugoslovenskoj republici. Izbijanje sukoba sa Informbiroom značilo je povratak ideji o Velikoj Albaniji, obnavljanje zahteva o pripajanju Kosova Albaniji i novom definisanju mećudržavnih granica.

GRANIČNE međe jugoslovenskih federalnih jedinica najčešće nisu bile utvrđene samim činom njihovog konstituisanja. Razlozi, unutrašnji i spoljni, presudno su uticali da se o delikatnim pitanjima razgraničenja federalnih jedinica, vođstvo jugoslovenske revolucije nije izjašnjavalo. U situacijama kada su se pojavljivala sporna pitanja, partijski vrh je nastojao da njihovo rešavanje odloži do pobede revolucije. Bilo je više prilika da se progovara o administrativno-teritorijalnim granicama federalnih jedinica. Drugo zasedanje AVNOJ-a nije rešilo pitanje unutrašnjeg urećenja federacije i razgraničenja federalnih jedinica...O tome se nije diskutovalo ni prilikom donošenja Uputstava o osnovnim načelima za obrazovanje vlada federalnih jedinica (5. april 1945). U radu Ustavotvorne skupštine, 14. decembra 1945, poslanik Mihailo Đurović je konstatovao da „ne postoji zakon koji utvrđuje granice između federalnih jedinica” i istakao neodložnu potrebu da takav zakon bude donet. Moša Pijade mu je replicirao stavom da: „Razgraničenje između federalnih jedinica spada u kompetenciju čitave zemlje. Prema tome, ako se pojavi spor, svršiće ga Skupština, a ako se ne pojavi ostaće kakve su granice prirodnim putem nastale”.

USTAV FNRJ (31. januar 1946)    nije definisao teritorije federalnih jedinica. Nijedno nadležno državno telo nije legalno razmatralo pitanje granica jugoslovenskih federalnih jedinica i o tome donelo pravni akt. Kao posledica „ležernosti” i nezainteresovanosti državnih vlasti za definitivno administrativno razgraničenje federalnih jedinica, pojavljivali su se sporovi u kojima su participirale sve federalne jedinice. Neadekvatno, nestručno i birokratski razrešeni ti nerešeni granični sporovi će se više decenija kasnije, u novoj istorijskoj situaciji, javiti kao neuralgične tačke na karti jugoslovenske države, generatori jugoslovenske krize, izvori nezadovoljstva republičkih elita, uzročnici krvavih obračuna koji su nagovestili raspad jugoslovenske države. Decenijama nije uviđan njegov pravni, politički, vojno-strateški, geografski, psihološki karakter i značaj... Zalaganje za državno jedinstvo Jugoslavije podrazumevalo je samostalnost svakog naroda u njoj. Federalne jedinice su definisane kao „zajednička kuća” unutar koje ima pravo svaki narod da „gospodari na svome i da se razvija ekonomski i kulturno”. Ipak, kako je Broz govorio u Zagrebu, šest dana nakon završetka’ vojnih operacija u Jugoslaviji, to nije značilo „povući granicu izmeću ove i one federalne jedinice, pa ti prijeko radi što znaš i što možeš, a ja ću ovdije kako ja znam. Ne! Te granice, da ih tako prikažem, treba da budu nešto slično kao što su one bijele crte na mramornom strupu”.

ZAHTEVI IZ EMIGRACIJE

ZAHTEVI političara iz emigracije, za omeđivanjem istorijskih i etničkih granica srpske administrativne jedinice u okviru Jugoslavije označavani su neprijateljskom propagandom, predstavljali su takve pretnje i potiskivani su i ideološki diskvalifikovani. Za komunistički pokret i Josipa Broza nije bilo dileme da Jugoslavija predstavlja istorijsku nužnost za svaki od njenih naroda.

 SUTRA: BROZ LIČNO BUNjEVCE PROGLASIO HRVATIMA