FELJTON - SRBI SE VRAĆAJU NA VELIKA VRATA NA ISTORIJSKU SCENU: Stvaranju Srbije je doprinelo održavanje istorijske svesti o veličini Nemanjića

Vekovima podsticana od crkve, ali i vekovima nebeležena od stvaralaca i prepisivača crkvene književnosti, srpska narodna poezija u novom vremenu počinje da dobija pravo na zabeleženost, a time i na jednakost. Zahvaljujući štampi i entuzijazmu pojedinaca uskoro su zabeležene ne samo pesme, već i imena pesnika i pevača poput Filipa Višnjića i Podrugovića.

I pored dužnog spomena naših prvih novovekovnih velikana-prosvetitelja, moramo reći da je prvi čije su knjige stigle do naroda, i time iz nameravane zakoračile u realnu prosvetiteljsku misiju, bio Dimitrije Obradović narečeni u kaluđerstvu Dositej (1739-1811). O njemu i toj njegovoj, po nekima veoma uspešnoj, po nekima, pak, (u koje su spadali i Vuk i Njegoš ), vrlo neuspeloj, pa i "štetočinskoj" misiji među Srbima, napisano je more tekstova.

MALO  je reči koje imaju toliku, skoro magijsku važnost u ukupnom političkom promišljanju Srba, kao što je ima reč država. Država prvotna, država nemanjićka, država novovekovna, država sadašnja, država buduća. Novovekovna srpska država, začeta  nacionalnooslobodilačkim bunama, ustancima i revolucijama, u svojoj težnji za razrastom se sudarala sa dva limitna izazova. Prve političke  ideje koje su se u njoj rađale, pre svega ideje o državi, a koje imaju značaj embriona za biće naše savremene teorije politike, kretale su se takođe u svom početnom polju između ta dva međaša.

Prvo, Srbi su živeli pokoreni u moćnim imperijama, ponešto i slobodni, u dvema, po mnogo čemu i sličnim i različitim državama, i drugo, Srbi su kao narod bili istorijski razbijeni, razuđeni na veoma velikom prostoru koji su premrežili i drugi narodi.

Trebalo ih je i osloboditi i ujediniti.

Istorijski gledano, dekadencija se, jednako kao i vitalnost i moć jednog naroda, uvek ogledala i na polju asimilacije. Nijedan narod se u vreme koje prethodi vremenu o kojem pišemo nije brže asimilovao od Srba. U isto vreme, nijedan narod bez države nije žešće od Srba odbacivao svoje asimilirane sunarodnike. Napuštanje vere koja je bila dugovekovni indikator srpskog kao nacionalnog samoodređenja je automatski značilo napuštanje nacije. Nije bilo moguće biti Srbin, a ne biti pravoslavan. Glasovi racionalnih upozorenja da će se pokatoličeni i islamizirani Srbi jednoga dana, svojom voljom ili na zahtev vođstva nekog drugog naroda kome kao „otpatci jednog naroda“ moraju da se priključe kako nebi bili otpaci, žestoko osvetiti pravoslavnim Srbima za to odbacivanje i tako se definitivno i uspešno dokazati kao nesrbi, bili su preslaba brana pred snažnom kolektivnom osudom koja se temeljila na mitu o izdaji, na mitu o Brankovićima zbog kojih su Srbi navodno izgubili državu i carstvo.

KADA se počela obnavljati Srbija kao novovekovna država, želja za obnovom Dušanovog carstva bila je logičan proizvod uspešno održavane istorijske svesti o pređašnjoj državnoj veličini, ali i izuzetnog oslobodilačkog zanosa jednog naroda koji se vraćao na istorijsku scenu na velika vrata, koja je odškrinuo sam, svojom snagom, a ne tuđom milošću.

Prva srpska revolucija uobličila je „dve osnovne političke ideje: a) borbu za socijalno i društveno oslobođenje od dahijske uzurpacije u Beogradskom pašaluku, b) borbu za stvaranje sopstvene države“ . Prva ideja je bila utemeljena na shvatanju o „prirodnom pravu Srba pojedinaca i srpskog naroda kao društvene i etničke celine da ima obezbeđen sopstveni način života koji bi bio zasnovan na manje ili više ustaljenim načelima običajnog društvenog života i regulisan ustaljenim normama običajnog prava o društvenom redu i ponašanju“ , dok je druga ideja daleko više zasnivana na istorijskom pravu i „shvatanjima svog vremena po kojima je nacionalnooslobodilačka misao obuhvatala i potrebu za samostalnom narodnom državom“  u kojoj Srbi jedino mogu biti zaštićeni i koja je jedini nacionalni instrument institucionalno pripremanog, sprovođenog i ostvarenog sveukupnog oslobođenja i ujedinjenja svih Srba.

„Načertaniju“ Ilije Garašanina, bez sumnje najpoznatijem dokumentu iz ovog perioda, koje je predstavljalo razrađeni državni plan stvaranja velike  nacionalne države su, kako to obično biva, prethodile i želje za takvom državom i složene državotvorne misli drugih.

DAVNO, pre Karađorđa, svest o nužnosti obnove srpske države je kontinuirano ispoljavana na tlu Austrougarske, praktično na srpskoj nacionalnoj periferiji . Srpska rana građanska kultura oslonjena na versko svetosavsko nasleđe, bila je ne samo otporna tačka asimilaciji, nego i javna žiža skoro ugasle, već obolno romantizovane ideje o posebnoj srpskoj državi. Od Trsta do Sremskih Karlovaca i Novoga Sada evropski obrazovani Srbi su, više iz istih  nego iz različitih kulturnih uglova, održavali veru u vaskrsenje srpske države. Patriotske „Hronike“ Đorđa Brankovića, bakrorezi „večitih srpskih vladara i grbova“ Hristifora Žefarovića u „Stematografiji“ iz 1741. godine, borba Dositeja Obradovića za srpsko nacionalno obrazovanje i prosvećivanje, osnivanje „Preparandije“ u Somboru 1778. godine, snaga srpske verske zajednice i njenih kulturno-verskih centara (poput fruškogorskih manastira) u kojima je Lukijan Mušicki spevao ideju o zajednici Srba „ot Pešte daž’ do černe Gore“, i knjige poput „Istorije raznih slavenskih narodov, najpače Bolgar, Horvatov i Serbov“ Jovana Rajića, objavljene 1794/5. godine, negovale su veliku želju za tanušnu realnost obnove nekad moćne srpske države. Objavljivanje Žefarovićeve male, ali po Srbe veoma značajne knjige bio je nesumnjivo i politički gest jer su u njoj dati likovi srpskih vladara, podstaknut je kult Nemanjića i ohrabrena misao u narodu da je moguće ponovo imati svoju nacionalnu državu. Isto tako, kada je 1743. godine u Beču objavljena na latinskom jeziku knjiga Privilegiae koja sadrži sve Privilegije i propratne akte o Srbima koje je bečki dvor ikada izdao, samo posle dve godine, što je u ono vreme bio veliki izdavački uspeh, srpska crkva je tu, za Srbe u Austriji neobično važnu knjigu prevela i objavila na srpskom jeziku, takođe u Beču. Žefarović, između ostalog navodi da je ona namenjena „narodu“ radi upoznavanja sa zaslugama svojih predaka za austrijsko carstvo. Iza celog ovog posla nesumnjivo je stajao patrijarh Arsenije Četvrti Jovanović. 

O tome koliko je svako od ovih i drugih brojnih, ciljno sličnih pregnuća, uticalo na svoje savremenike, dovoljno je samo za pomenutu Rajićevu knjigu navesti ocenu Radovana Samardžića da je „odmah postala temelj (srpskog) nacionalnog preporoda, izvor istorijskog nadahnuća revolucije, knjiga prema kojoj je Karađorđe zamišljao buduću državu“. Na Karađorđa su svojim koncepcijama takođe veoma uticali Stefan Živković Telemak, Dositej Obradović, a osobito Božidar Grujović i Ivan Jugović-Savić. U ustaničkom jezgru državotvornu misao su negovali knezovi Nenadovići, Petar Novaković Čardaklija, Mladen Milovanović, Stanoje Glavaš i kaluđeri manastira Rače.

VREME RADI PROTIV SRBA

VREME  dugo nije radilo za Srbe koji su polako nestajali kao homogen narod jedne vere i jedne teritorije. U Turskom carstvu su se islamizirali ili iz njega iseljavali, a u Austrougarskoj doseljavali i u njemu katoličili. Srpski migracioni klin Čarnojevića koji je bio vrlo duboko (čak do Tokaja na sadašnjoj mađarsko--ukrajinsko-slovačkoj granici) prodro u katoličko tkivo Evrope, asimilacijom je gubio svoju oštrinu. Vrh mu se topio. Tokaj je prekrio totalni zaborav, mnogo bliža matici Sent-Andreja je tek pomen.

 SUTRA: PRVE IDEJE O UJEDINjENjU SRBIJE, CRNE GORE I BOSNE