FELJTON - U CELOJ DALMACIJI PEVANE PESME O KRALJEVIĆU MARKU: Duhovno zadremala nacija je zahvaljujući pravoslavnoj veri održavala svest o sebi

Duhovno zadremala, srpska nacija je samo zahvaljujući pravoslavnoj veri i crkvi održavala svest o sebi. One su srpskom narodu izuzetno pomogle da se u značajnoj meri odupre nasrtajima asimilacije koja je započinjala prvo promenom političkog stava prema slobodi i naciji, a zatim se potvrđivala kao nacionalno otuđivanje prelaskom iz pravoslavne vere u muslimansku ili katoličku. Istorija beleži ne samo brutalnu islamizaciju Srba u krajevima pod turskom vlašću „dankom u krvi“, ucenom i terorom, već  i sistematsko pokatoličavanje Srba u Ugarskoj još od XIII veka , te nebrojene progone onih koji su bili otporni na unijaćenje koje je bilo samo deo diskriminatorne politike koja je vođena prema Srbima u panonskom prostoru.

U predelima koje je okupirala Venecija situacija je bila slična, ali je proces preveravanja Srba u katoličanstvo bio daleko suptilniji i postupniji, što je dugo dozvoljavalo održavanje nacionalne svesti kod Srba u Dalmaciji i porodilo kategoriju Srba-katolika koja je dugo egzistirala u tim krajevima u relativnoj harmoniji sa katolicima Hrvatima.

O TOME govore brojni primeri iz istorije tih krajeva. Tako je na primer znameniti srednjovekovni pisac sa Hvara, Petar Hektorović (1487-1572)  u svom najpoznatijem delu "Ribanje i ribarsko prigovaranje" zabeležio pesme, kako je sam zapisao, na "onaj serbski način", kao i to da su mu dva hvarska  ribara, Nikola i Pasko, pevali pesmu o Marku Kraljeviću, koji je kao temat vekovima bio popularan u Dalmaciji. U tom Hektorovićevom delu takođe je po prvi put zabeležena jedna narodna pesma,  pod nazivom "O Kraljeviću Marku i bratu  mu Andrijašu". Više nego simbolično, pesma opeva bratoubistvo. Knjiga sadrži i pesmu o vojvodi Radoslavu i druge narodne pesme, među kojima i prelepu pesmu "I kliče devojka", koja je sa "Dunaja", stihove o "beligradu",  kao i narodne poslovice, mudrosti i pitalice. Ovo delo je nastalo sredinom 16. veka, a prvi put je štampano 1568. godine, u Veneciji .

Takođe, u zbirci mletačkih dokumenata koju je 1844. objavio Splićanin Vicko Solitro postoji i pismo splitskog gradonačelnika venecijanskim vlastima u kome on navodi da su 1574. na glavnom splitskom trgu svi okupljeni, a među njima i jedan vojnik,  pevali pesmu o Kraljeviću Marku, kao pesmu "koju svi znaju". Kult Marka Kraljevića u Dalmaciji je održavan veoma dugo i u jednakoj meri i među pravoslavnim i među katolicima o čemu svedoče i zapisi Sinjanina Ivana Lovrića iz 1776, nemačkih etnologa i putopisaca J. G. Kola 1851, F. Petera 1857. i H. I. Bidermana 1893. godine .

Vreme prestanka istog bogopoznanstva bilo je ujedno kod Srba i vreme početaka formiranja svesti o nacionalnoj kao religiozno nepremostivoj različitosti. Takva svest, koja je ponajviše bila uslovljena idejom slobode, pod snažnim uplivom crkve u uslovima potčinjenosti podrazumevala je monoznačnu identifikaciju nacije i vere. Ta ideja je, uostalom, bila vekovima ubedljivo najdominantnija politička ideja porobljenog srpskog naroda, bilo da je iskazivana u reči, pismu ili u konkretnom činu pobune i otpora, bivajući pritom daleko manje očuvana u pisanoj, nego u memorativnoj formi.

DO POČETKA XVIII veka na srpskom jeziku još nije bilo štampane knjige, a sve do pojave prve Dositejeve knjige 1783. godine nije bilo više od sto knjiga na jeziku koji je bio mešavina ruskog crkvenog i srpskog jezika.

Zamah reformatorskih ideja koje su od Francuske do Rusije prožimale Evropu koincidirao je sa ekonomskim i kulturnim uzdizanjem Srba u Habzburškoj monarhiji. U srpskom narodu preko Dunava počinje da se formira građanstvo na koje je, razume se, najveći civilizacijski upliv imala Austrija  što je omogućilo da se njen uticaj u tom vremenu prelije i na Srbiju, i to takvo građanstvo koje hoće da pripada prosvećenoj Evropi. Na piscima je bilo da im dela budu izraz duha takvog vremena, a oni sami heroji novog doba. Već prvi, bojažljivi pokušaji su potrvdili svoju reformističku orijentaciju nastojanjima da se književnosti oduzme religiozni karakter i da joj se da naglašeno svetovni kao nacionalni ili slavenski karakter, i to kako tematski, tako i stvaranjem na narodnom jeziku i za narodne potrebe.

Uz pesme i knjige koje počinju da se pišu o ljubavi i zabavi, pojavljuju se i dela posvećena političkoj istoriji Srba. Najznačajniji predstavnik tog pravca je Jovan Rajić (1726-1801), tvorac „Istorije raznih slavenskih narodov“, a vrlo vredna dela na tu temu su za sobom ostavili i Simeon Piščević (1731-1795), pisac istorije Južnih Slovena, Čeha i Poljaka, Pavle Julinac (oko 1730-1784) i Jovan Muškatirović (oko 1743-1809), koji je uz to bio i naš prvi sakupljač narodnih poslovica. Posebno su vredne, mada su ređe, političke biografije i romani inspirisani političkim događajima i životima državnika. Zaharije Orfelin (1726-1785) je bio urednik prvog, ne samo srpskog, već uopšte prvog južnoslovenskog časopisa koji je izašao pod nazivom „Slaveno-serbski magazin“, a svojom obimnom knjigom o Petru Velikom je ne samo stekao slavu od Venecije do Moskve, nego je tim delom vidno uticao i na Puškinovu knjigu na istu temu.

U PESMAMA Jovana Pačića (1771-1849), Lukijana Mušickog (1777-1837), Save Mrkalja (1783-1833) i Pavla Solarića (1779-1821) itekako ima ne samo političkih misli, već i rezvijenih političkih ideja. Odmicanje od skuta crkve vršeno kroz klasicizam, koje se mahom iscrpljivalo odabiranjem antičkih mitoloških tema i likova, nadgrađeno je, kod nekih rodoljubivom, a kod nekih i istorijsko-politički profiliranom, pa i scijentističkom refleksivnom tematikom. Tako, naprimer, Lukijan Mušicki u svom „natpisu ljudskom rodu“ daje primat praksi nad teorijom („Plovit uči teorija, al se plovi po reci“ ), i u tipično prosvetiteljskom maniru nudi svima, od vladara do naroda, poučan savet o praktičnom upravljanju „izabro lađu ili čunj, vlastelj budi im jak“  (podvukao D. S.), uz upućivanje naroda na prosvetiteljski projekt istorizma: „nek vam istorija verni sputnikom bude: ravan je ljudski rod sebi bio, i jest!“ .

Najvrednije srpske političke projekte iz tog vremena i prostora ipak dugujemo patrijarhu Arseniju IV Jovanoviću Šakabenti (1698-1748), Savi Tekeliji (1761-1842) i Zahariju Orfelinu. Šakabentin nacionalni program iz 1736/1737. godine sadrži sem tradicionalno-političkih vrednosti srpskog naroda i elemente evropske modernosti , a Orfelin je u predgovoru prvog i jedinog broja „Slaveno-srbskog magazina“, izdatog u Veneciji 1768. godine, izložio kulturno-politički manifest koji je obuhvatio niz prosvetiteljskih ideja toga vremena. Njegovo, zalaganje za demokratizaciju prosvete i kulture izrazilo se u zahtevima za narodnim jezikom u književnosti, za prosvećivanjem širokih narodnih masa, kao i zahtevom za odbacivanjem kulturnog elitizma i oslobađanjem kulture, naročito književnosti, od religioznosti. 

KNjIGE ZA NAROD

NA PRELAZU starog doba, (za Srbe "produženog srednjeg veka") u novo, simbolično stoji moćna spisateljska figura Gavrila Stefanovića Venclovića (1680-1749), koji u Sentandreji i drugim tadašnjim centrima panonskog srpskog duhovnog prostora, piše neke knjige već na narodnom jeziku, što je veoma važna odlika novih, prosvetiteljskih vremena koja kucaju i na vrata civilizacijski umrtvljenog srpskog naroda. Iz njegovog dela izbija zebnja ugroženosti celog njegovog naroda rasejanog po raznim carstvima...

 SUTRA: SRBI SE VRAĆAJU NA VELIKA VRATA NA ISTORIJSKU SCENU