FELJTON - U ZAGREBU MARTOVSKI PUČ NIKOM NIJE ODGOVARAO: Za Alojzija Stepinca, 27. marta na ulicama Beograda nije bilo nijednog poštenog čovek

Čerčil je poručivao da je Jugoslavija ponovo našla svoju dušu. Svetska štampa demokratskih i neutralnih država govorila je u zanosu o prevratu u Beogradu. Moglo se pročitati da je u Beogradu izvršen prevrat u zoru, pisalo se o beogradskom proleću, pozdravljana je beogradska „revolucija"; da se Beograd otresao ministara koji su stavili na kocku čast Jugoslavije; da je Hitler doživeo najveći diplomatski neuspeh, a „jugoslovenski narod" pokazao dostojan svoje prošlosti. Isticala se neocenjiva vrednost promena u Jugoslaviji: da je 27. mart jedan od najznačajnijih dana u istoriji slobodnih ljudi; Srbi su oni koji su pokrenuli talase nezadovoljstva; radilo se o narodu koji se nije dao uplašiti niti podlegnuti Hitlerovim trikovima. Prevrat u Beogradu davao je podstrek i borcima pokreta otpora u zemljama okupirane Evrope, u Francuskoj, Poljskoj i drugim zemljama.

Zagreb nije manifestovao 27. marta 1941. godine, ako se izuzme jedna grupa manifestanata koja je narednog dana istupila na ulicama grada, sastavljena - po policijskom izveštaju - od „levičara".  Nijednoj struji hrvatske politike, sem onim najzvaničnijim faktorima koji su se u skladu sa uobičajenom procedurom i ceremonijalom morali izjašnjavati o promeni do koje je došlo u Beogradu, nije odgovarao 27-martovski prevrat. Maček se bojao da izlazak vojske na scenu ne ugrozi sporazum o Banovini Hrvatskoj, a fašističko-separatističke struje u suštini su bile protiv svih vidova jugoslovenstva i održanja Jugoslavije. Sem toga, beogradski događaji ugrožavali su interese Osovine. Prevrat koji se zbio u Beogradu primio je intimno s indignacijom nadbiskup zagrebački Alojzije Stepinac. Za nadbiskupa je u pitanju bio državni udar iz kojeg probija činjenica da su Srbi i Hrvati "dva svijeta" koji se nikada neće ujediniti dok je jedan od njih u životu. „Duh bizantizma je nešto tako grozno da je Svemogući, a Sveznajući bog u stanju parirati intrigama i podvalama tih ljudi. Za nas je to nešto nepojmljivo, da se ugovori i obaveze kidaju bez ikakvih skrupula". Za Stepinca, 27. marta 1941. na ulicama Beograda nije bilo nijednog poštenog čoveka, već je delovala „samo razularena masa željna krvi, užitaka i para". I opet: „Sve u svemu Hrvati i Srbi dva su svijeta, sjeverni i južni pol koji se nikada neće približiti, osim čudom božjim. Shizma je najveće prokletstvo Evrope, skoro veće nego protestantizam. Tu nema morala, nema načela, nema istine, nema pravde, nema poštenja."

ČESTO se raspravljalo, polemisalo i licitiralo je li 27. mart srpski ili jugoslovenski.

U centru otpora nesumnjivo je bio srpski narod, koji je izvršilac prevrata u krajnjoj liniji. Berlin je doživeo prevrat kao zaverenički čin srpskih oficira i akt srpskog naroda koji se suprotstavio 1941, kao i 1914. godine. Iz svih naknadnih reakcija Hitlera i drugih ustanova i komandi Trećeg rajha nije teško uočiti da se događaj tretira kao srpski. Čak je i operacija bombardovanja Beograda dobila simboličnu šifru - „Kazna", jer se svodila na Hitlerovu osvetu slobodarskom Beogradu. Napadajući Jugoslaviju, Nemačka je sasvim drukčija merila imala prema srpskom narodu, na šta je najvećim delom uticalo nemačko razumevanje prevrata kao izrazito srpskog čina. Prevrat od 27. marta je bio u duhu i izraz tradicija srpske istorije.

Jugoslovensku dimenziju događaju daju neke druge činjenice: reč je o smeni vlasti u Kraljevini Jugoslaviji, prevratu protiv režima koji je u ime Kraljevine zaključio jedan međunarodni akt, a tako su ga doživljavali i saveznički faktori. Jugoslovensko obeležje 27. martu daje i podrška nekih organizacija prevratu, koje su bile jugoslovenske ili rasprostranjene na svoj teritoriji Jugoslavije, a pre svega antifašističko istupanje komunista koji su bili izrazito jugoslovenska partija u ilegalnosti. Iako su najveće demonstracije, odnosno manifestacije održane u gradovima Srbije, Crne Gore i Vojvodine, one su bile organizovane i u Splitu, Ljubljani, Sarajevu, Skoplju.

NOVA vlada obrazovana je pod predsedništvom Dušana Simovića, a u njoj su se, u svojstvu potpredsednika, nalazili Vlatko Maček i Slobodan Jovanović, a kao članovi Bogoljub Jevtić, Fran Kulovec, Momčilo Ninčić, Miloš Trifunović, Milan Grol, Miha Krek, Džafer Kulenović, Bariša Smoljan, Juraj Sutej, Ivan Andres, Josip Torbar, Srđan Budisavljević, Branko Čubrilović, Milan Gavrilović, Bogoljub Ilić, Jovan Banjanin, Marko Daković, Sava Kosanović, Božidar Marković. U odnosu na oborenu vladu Cvetkovića, u novoj vladi se našlo osam ministara iz prethodne vlade: Maček, Šutej, Andres, Torbar, Smoljan, Kulovec, Krek i Kulenović. Čubrilović i Budisavljević su se takođe nalazili u vladi Cvetković - Maček, ali su oni dali ostavke zbog kapitulacije Vlade pred Osovinom. Resor inostranih poslova dobio je radikal Momčilo Ninčić, ministar inostranih poslova i pod kraljem Aleksandrom, koji ga je tretirao kao svog prvog činovnika u ovom resoru, a vojske i mornarice general Bogoljub Ilić, koji je zamenio generala Petra Pešića. Za novu vladu je karakteristično da su u njoj bile zastupljene sve političke struje: bivši predstavnici Udružene opozicije (Grol i Božidar Marković ispred demokrata, Miloš Trifunović radikala i Milan Gavrilović, šef Saveza zemljoradnika do odlaska u Moskvu za poslanika Kraljevine). Slobodan Jovanović je zauzeo mesto potpredsednika vlade, kao ugledni naučnik i profesor univerziteta, a ne kao predsednik Srpskog kulturnog kluba. U vladi su bili predstavljeni i samostalni demokrati preko svog prvaka dr Srđana Budisavljevića i Save Kosanovića, kao i Jugoslovenska nacionalna stranka (JNS) preko Jovana Banjanina, poznatog kao „apostol jugoslovenstva". Jugoslovensku muslimansku organizaciju predstavljao je Džafer Kulenović, a Hrvatsku seljačku stranku Maček sa Šutejom, Torbarom, Smoljanom i Andresom. Posle decenijskog odsustvovanja u političkom životu, u Simovićevoj vladi se našao i ugledni crnogorski političar Marko Daković, bivši crnorukac i jedan od organizatora Podgoričke skupštine iz novembra 1918. U vladi su po nacionalnoj strukturi bili predstavljeni Srbi, Hrvati i Slovenci.

ODLUČENO je da se u vladi zadrže svi ministri Hrvati sa dosadašnjim resorima, kao i predstavnici Slovenske ljudske stranke (klerikalaca) i bosanskih muslimana. Iako je u vladi bilo rezervisano mesto za Mačeka i druge prvake HSS, ovaj nije bio spreman da dođe u Beograd pre nego što se ispune uslovi koje je postavljao u vezi sa Sporazumom Cvetković - Maček. Do preuzimanja dužnosti, 4. aprila 1941, Maček je nastojao da dobije garancije za sporazum iz 1939. i neke nove ustupke na koje je Simović pristao. Hrvatske zahteve su podržavali i Britanci, rukovođeni težnjom da Jugoslavija u budućem ratu bude što čvršća iznutra. Sa Simovićem i Britancima da privole Mačeka da stupi u vladu i dođe u Beograd nadmetali su se Nemci, ali u suprotnom pravcu - da ne dolazi u prestonicu i da izdvoji Hrvatsku iz sastava Kraljevine Jugoslavije, dajući istovremeno ratni povod Trećem rajhu posle 27. marta 1941. Sa Mačekom je u tom smislu vodio razgovore specijalni opunomoćenik Joahima fon Ribentropa Valter Maletke, istina bez uspeha, jer je Maček - čim je izdejstvovao ustupke od Simovića - stigao u Beograd. (Postignuti sporazum je konkretizovan i oživotvoren uredbama o razgraničenju poslova ministarstva unutrašnjih poslova i Banovine Hrvatske; o Oružništvu, žandarmeriji, Banovine, proširenjem ovlašćenja Bana u normativnoj sferi vezanoj za Oružništvo; Banovinskom sudu za zaštitu države, ovlašćenju Bana da uređuje pitanje javne sigurnosti, mira poretka; uredbom o povraćaju prava i poništenju osude zbog politički kažnjivih dela, i drugim propisima).

POLITIKA RAZDVAJANjA

NASUPROT svetskoj lavini interesovanja za ono što se zbilo u balkanskoj prestonici, u nemačkim i italijanskim novinama počelo je „drvlje i kamenje" na vladu u Beogradu zbog zlostavljanja nemačkih diplomata i građana, napada na nemačke ustanove, uvreda koje su se činile Trećem rajhu. Štampa Osovine je sve više naglašavala različit stav prema 27. martu jugoslovenskih naroda, pre svega Srba i Hrvata, čime je nagoveštavala politiku razdvajanja putem produbljivanja suprotnosti, radi njihovog korišćenja prilikom predstojećeg slamanja Jugoslavije.

 SUTRA: IZNEVERENA OČEKIVANjA UČESNIKA U PREVRATU