FELJTON - SOVJETSKI SAVEZ POČINJE DA PODILIZI SLOVENIMA: Uspostavljnje diplomatskih odnosa sa SSSR unelo strepnju među ruskom emigracijom

Ankarski mig, koji je nagovešta- vao uspostavljanje odnosa između dve zemlje, dat je u situaciji koja je odgovarala dvema zemljama, s obzirom na opštu situaciju, svet u ratu, koristi ekonomskih veza i međunarodne komunikacije izlaženjem iz dugog izolacionizma obe zemlje u međusobnim odnosima, ali je „hvatanje" kontakta diplomata dve zemlje usledilo i posle napada SSSR na Finsku i reakcije Društva naroda, dakle u izrazitoj „antiruskoj atmosferi". Osetljivost balkanskih saveznika Kraljevine Jugoslavije na svaki dodir Jugoslavije sa SSSR rastao je srazmerno povećanju njihovog nepoverenja prema „Rusiji". Za razliku od Jugoslavije, Bugarska je već nekoliko godina imala odnose sa SSSR. Sovjetska ambasada u Sofiji imala je zadatak da se obaveštava o prilikama u Jugoslaviji, a na drugoj strani da preko komunističkih organizacija ubacuje propagandni materijal u Jugoslaviju. Sovjetski poslanik Aleksej Terentijev marta 1940. stavio je do znanja Šumenkoviću da i sovjetska vlada smatra povoljnim sve ono što ide u prilog približavanju SSSR i Jugoslavije. Bila je to reakcija sovjetskog diplomate na ponudu kraljevske vlade da pošalje u SSSR zvaničnu trgovinsku delegaciju, sastavljenu od viših državnih činovnika, radi pregovora sa sovjetskom vladom o uspostavljanju privrednih veza između Jugoslavije i Sovjetske Rusije. Sovjetska vlada pozitivno je reagovala na predlog o uspostavljanju privrednih veza između dve zemlje. Sovjetski ambasador je u razgovoru sa Šumenkovićem aludirao i na druge veze sem ekonomskih.

NA OKRETANjE prema SSSR  namesnički režim je bio prinuđen razvojem događaja. Sve dok je Francuska štitila sistem ugovora posle prvog svetskog rata i stajala u frontu protiv Nemačke 1939, oslonac na SSSR nije dolazio u obzir. Francuski poraz maja - juna 1940, potpuno je izmenio situaciju. Jugoslavija je, kao neutralna zemlja, morala obezbediti ravnotežu pred sve većim nemačkim i italijanskim pritiskom na Balkan. Na drugoj strani, sovjetsko-nemački pakt iz avgusta 1939. nije mogao ukloniti sovjetsko-nemačke protivurečnosti i na Balkanu. Trenje sovjetsko-nemačkih interesa započelo je već sovjetskim primoravanjem Rumunije da ustupi SSSR  Besarabiju i severnu Bukovinu.

Nemačka je, podržavanjem Bugarske da uzme južnu Dobrudžu od Rumunije, stavljala do znanja da je Balkan njena interesna sfera koju ona samo internim sporazumevanjem može deliti sa Italijom, uključujući i Sredozemlje. Hitler je novembra 1940. odlučno istupio protiv eventualnih sovjetskih garantija Bugarskoj. Velikoj Britaniji je u tom času odgovaralo da se Sovjetska Rusija uplete u igru velikih sila oko Balkana, ali bez narušavanja status quo-a, već samo kao protivteža Nemačkoj, iako SSSR u suštini odavno nije uvažavao staru ravnotežu snaga na poluostrvu. Sovjetska vlada negativno je reagovala i na ugovor između Jugoslavije i Mađarske, zaključen 11. decembra 1940. godine, za koji je Jugoslavija verovala da ojačava njene pozicije prema Nemačkoj - odbijajući da Jugoslaviji isporuči oružje obećano mesec dana ranije. Sovjetska vlada je u ovom paktu videla nemačke interese, dalje prodiranje Trećeg rajha u Mađarsku i preko nje uspostavljanje sve jače kontrole nad Rumunijom, posebno nemačko izbijanje na sovjetsku granicu.

U OČIMA italijanskog poslanika u Beogradu, pregovori koji su predstojali između Jugoslavije i SSSR rušili su jedan tradicionalni i do tada ljubomorno čuvani bedem prema Istoku. Italijanski diplomata poistovećivao je Srbiju sa Jugoslavijom.

Predstojalo je i otklanjanje anahronizma da u diplomatskom koru jugoslovenske prestonice učestvuje i predstavnik carske Rusije. Velika strepnja obuzela je rusku emigraciju, a uznemirenost nije mimoišla ni dvorske krugove. Ironija je istorije da je knez Pavle, kao inspirator ove nove orijentacije, prema testamentu kralja Aleksandra bio obavezan da čuva antisovjetsku tradiciju. Obrazovan na Ostrvu i pod uticajem Britanaca, knez je morao da savlađuje averziju prema boljševizmu. Francusko-engleska propaganda stvarala je ubeđenje da je u pitanju protivitalijanski i protivnemački gest, što se ne može isključivati s obzirom na usamljenost Engleske i njenu zainteresovanost za sukob sovjetsko-nemačkih interesa uopšte i posebno na Balkanu. Italijanska diplomatija nije, međutim, dramatizovala približavanje Sovjeta i Jugoslovena, jer su i Italijani trgovali sa SSSR, imali s njim diplomatske odnose, bili svesni ekonomskih potreba Jugoslavije i prilika u Balkanskom paktu. U široj verziji ovih dodira Italijani su videli težnju Jugoslavije da održi političku liniju saradnje sa balkansko-podunavskim zemljama i da ostane van sukoba u toku, što je bilo sasvim suprotno od onog što su želeli Francuzi i Englezi.  Zanimljivo je da je analiza italijanskog poslanika u Sofiji sasvim odudarala od one njegovog beogradskog kolege, nalazeći u „hodočašću" Jugoslovena u SSSR  interes Pariza i Londona koji su u tome mogli videti početak razmimoilaženja između Berlina, Rima i Moskve. Bugarski političari uočavali su u jugoslovensko-sovjetskom približavanju jugoslovensko traženje zaštite od nemačkih i italijanskih akcija protiv Jugoslavije. Mada se Moskva formalno ironično odnosila prema panslavizmu, kao prevaziđenoj formuli, u svojim aktivnostima nije prestajala da podilazi slovenskim narodima koji sa svoje strane nisu mogli da ne vode računa o stavu SSSR. Koreni tradicija bili su očigledno duboki i ideološka suština SSSR nije mogla da razuveri Srbe i Bugare da je reč o drugoj vrsti režima kojemu je slovenstvo samo jedno od instrumentalnih sredstava u svetskoj politici. Budući da je Sofija prva uspostavila odnose sa Moskvom, bojažljivo je počela gledati da joj Jugoslavija kao ključna balkanska zemlja po položaju, broju stanovništva i površini ne oduzme stečeno prvenstvo.

MINISTAR spoljnih poslova Kraljevine Aleksandar Cincar Marković stavljao je do znanja Iliji Šumenkoviću, kraljevskom poslaniku u Ankari, da je Jugoslavija, prinuđena ratnim okolnostima, morala da traži sirovine na svim stranama, pre svega u SAD i SSSR, na koje se gledalo kao na moguće liferante nafte i pamuka. Jugoslavija je obavestila SSSR o predlogu za zaključenje trgovinskog sporazuma a i sastavu delegacije.  Uglavljivanje ekonomskih veza označavalo je početak sređivanja jugoslovenskih odnosa sa Sovjetima, ali ne i obnovu redovnih diplomatskih odnosa.

Zaključenje ekonomskih veza tumačeno je u delu krugova u zemlji i među političarima balkanskih država kao prekid dotadašnjeg „otuđivanja" između Moskve i Beograda, kao napuštanje dotadašnjih shvatanja i predubeđenja i razumevanje jugoslovenskih državnika da im državni interesi nalažu normalne i prijateljske odnose sa SSSR. Pri tom se prvenstveno mislilo na geografski položaj i vekovnu saradnju u istoriji, ali i na činjenicu da je SSSR postao faktor od izuzetnog značaja u razvoju događaja u Srednjoj Evropi i na Jugoistoku. U delu bugarske štampe tim povodom se podvlačilo da je nestao onaj nekadašnji „zlokobni antagonizam između Beča i Petrograda, koji je nekada trovao atmosferu u Beogradu". Uviđalo se da jugoslovensko-sovjetski privredni sporazum otklanja ranija politička nerazumevanja između dve zemlje. Odbacivala su se kao tendeciozna i shvatanja da je uspostavljenim vezama nastajala opasnost za Jugoslaviju i „za srpstvo s one strane naše granice" (bugarske granice).

NOVA TAČKA OSLONCA

USPOSTAVLjANjEM veza sa Sovjetskim savezom Kraljevina Jugoslavija je tražila novu tačku oslonca, nezavisno od antikomunističke suštine vladajućeg režima, gledajući u SSSR veliku silu koja se nalazila van sukoba u toku. Isticanje sovjetske diplomatije da SSSR nije vezan za Nemačku i da vodi isključivo svoju politiku podsticalo je jugoslovenske političke krugove da nastave sa podržavanjem približavanja.

 SUTRA: PROBUĐENA  ROMANTIČNA PANSLAVISTIČKA OSEĆANjA