FELJTON - "KNEŽEV KURIR" I ŠAKA NAJAMNIKA UZIMAJU VLAST: Zahvaljujući "geografskom diskontinuitetu" oko tri miliona Srba živelo je van Srbije

Srbijanska udružena opozicija nastupala je sa Mačekom protiv Stojadinovićeve režimske formacije - Jugoslovenske radikalne zajednice (JRZ).

Rušenjem Stojadinovića knez je na vlast doveo neuticajnog Dragišu Cvetkovića, bivšeg predsednika niške opštine, ministra u Stojadinovićevoj vladi, prvaka režimskih sindikata (Jugoslovenski radnički savez - JUGORAS), čoveka koji će dobiti naziv „kneževog kurira". Demokratska opozicija je celu ekipu na vlasti nazivala „šakom najamnika", koju je šestojanuarski režim izbacio na površinu. Pregovori o rešavanju hrvatskog pitanja počinjali su, prema tome, u znaku postojanja čvrstog, jedinstveno organizovanog nacionalnog pokreta pod vodstvom HSS i Mačeka, sa Zastupstvom stranke kao najvišim telom, nasuprot razjedinjenom srpskom frontu.

Rešenje nacionalnog preuređenja traženo je parcijalno, prvo za Hrvate, da bi se potom našlo za Slovence i Srbe. Primenjena metodologija rešavanja hrvatskog pitanja, u stvari preuređenja Jugoslavije, izazivala je reakciju srbijanske opozicije i Srpskog kulturnog kluba (SKK). Demokratska opozicija je krajem avgusta 1939. osudila izdvajanje hrvatskog pitanja iz celine državnog preuređenja. Novembra 1939. demokrati su u jednoj brošuri napali Sporazum kao „trgovački pazar", napravljen bez poverenja, koji je ostavio nerešenim pitanje fizionomije dela države istočno od Banovine Hrvatske. Javljala su se strahovanja da je nerešeno pitanje ostalog dela države idealno za pojavu „novih interesenata", s pretenzijama da dobiju samostalni status. U izvorima se nailazi na podsticanje antisrpskih snaga spolja u svim oblastima koje su Srbi smatrali za svoje.

Sukobljavaju se srpske snage za autonomiju i protiv autonomije Vojvodine. Na slične deobe nailazimo i u Bosni i Hercegovini.

NAJEKSTREMNIJE srpsko nacionalno krilo - Srpski kulturni klub - preko svog organa („Srpski glas") osporavalo je granice i kompetencije Banovine Hrvatske, zahtevajući reviziju nagodbe između Mačeka i Cvetkovića. Za SK klub pitanje srpske jedinice postavilo se onog časa kada je stvorena zasebna hrvatska jedinica. U stvari, tada je usvojeno načelo plemenskog ili etničkog omeđivanja. Smatralo se da je pobedila teza plemenske individualnosti, pa i plemenske podvojenosti. Jugoslovenstvo, „nepravedno oglašavano kao oruđe srpskog hegemonizma, predstavlja se u dobronamernim krugovima kao pesma budućnosti, ali je iz stvarnog političkog života očevidno potisnuto". Iz primera Češke i Slovačke list je izvodio zaključak da je jedini spas i Srba i Hrvata i Slovenaca samo u čvrstoj jugoslovenskoj zajednici. Sporazum od 26. avgusta 1939. „Srpski glas" je smatrao nepravednim, a svuda „oko nas" (Srba) primenjivao se metod „grabeži".

Naglašavalo se da su Hrvati dobili Sporazumom preko granica opravdanog, da „mute" po Bosni, Vojvodini i „Južnoj Srbiji"; da je zagrebačka vlada „uvela centralizam na svome području, dok je za srpski deo preporučivala autonomije sa posebnim izdvojenim oblastima; zajednička vlada se nije mešala u hrvatske poslove, iako su u srpskom prostoru sve rešavali hrvatski ministri. To se nije smatralo „sporazumom", to nije bila ni „ravnopravnost", „ni pravednost". „Mi, koji smo bili nosioci slobode i koji smo prvi probudili Balkan iz ropstva", kaže se, „dočekujemo poruke, kako će nas g. Maček osloboditi, i slušamo mirno kako nam g. Korošec deli netražene lekcije. Ako je i u ime bratstva, i zajednice, i viših državnih interesa, mislimo da je već dosta".

U NALAŽENjU sporazuma teritorijalno pitanje je bilo jedno od najtežih, jer se radilo o izmešanosti stanovništva. Zahvaljujući „geografskom diskontinuitetu" između Srba u matici i van nje, oko tri miliona Srba živelo je van okvira Srbije. Tim povodom često se koristi metafora o „sijamskim blizancima" koji se ne mogu razdvojiti bez krvoprolića.

Situacija je izgledala nerešiva ma koliko politički geometri bili vešti. Svako prinudno preseljavanje pretilo je tektonskim poremećajem na nacionalno trusnom području kakvo je balkansko i obostranom civilizacijskom osiromašenju raseljavanih strana. Koliko je to pitanje bilo osetljivo i teško rešivo pokazuje činjenica da teritorijalni opseg Banovine Hrvatske nije bio konačno rešen. Sporazumom je bilo predviđeno da se iz Banovine, na osnovu plebiscita, mogu izdvojiti sela i opštine koje su pripale Banovini sa srpskim stanovništvom. Srpski političari tražili su etnički princip i plebiscitarno izjašnjavanje i drugih srpskih opština i srezova u Banovini Hrvatskoj. Mada je etnički princip preovlađivao, Maček je nedosledno tražio čas primenu etničkog principa, a čas drugih merila, ekonomskih, geografsko-saobraćajnih, već kako mu je odgovaralo.

Banovina je spajanjem Primorske i Savske banovine dobila srezove: Dubrovnik iz Zetske banovine, srezove tzv. turske Hrvatske - Derventu i Gradačac (praktično deo Vrbaske banovine), Travnik, Fojnicu i Brčko (iz Drinske banovine), Šid i Ilok iz Dunavske banovine. Prvak SDS (Samostalne demokratske stranke), Sava Kosanović, izjašnjavao se u ime pojačanja srpskog stanovništva da u sastav Banovine Hrvatske treba uključiti i Vrbasku banovinu.

PRVACI SDS, sa Dušanom Dudom Boškovićem, istupali su za vojvođansku jedinicu, nasuprot shvatanjima grupe oko Aleksandra Moča. U odnosu na Vojvodinu hrvatska politika je koristila maksimalni zahtev, to jest pretvaranje Banata, Bačke i Baranje u zasebnu jedinicu, ali se razmišljalo i o odvajanju hrvatskih srezova i opština i njihovog priključivanja Banovini Hrvatskoj. Sva pitanja u opticaju otkrivala su teškoću razgraničenja stanovništva po etničkom merilu, kako sa stanovišta tekućeg rešenja, tako i kasnijeg života.

Kraljevina, koja je do tada oprobala dva modela unutrašnjeg uređenja (kompromisnog i nacionalnog unitarizma), nalazila se na pragu i trećeg - monarhističkog trijalizma. Za novu federativnu koncepciju založile su se osnovne političke snage, pritisnute novim okolnostima, odnosima snaga, promenama međunarodne situacije, a posebno buđenjem nacionalnih energija koje je podstaklo razaranje diktatorskog režima i integralističke ideologije. Nikada, kao te 1939, srpske stranke nisu istupale za federalizaciju Jugoslavije sa monarhističkim oblikom vladavine. Istaknuti pravnici Đorđe Tasić i Mihailo Ilić objašnjavali su američki federalizam, relativizirali pojam unutrašnjih granica, zalagali za demokratsku evoluciju. Srbi iz preka, nekada najveći centralisti i integralci, prihvatali su federalizam Svetozara Pribićevića, odlaganjem ideje narodnog jedinstva za neko drugo vreme. Razilaženjem sa krunom i srbijanskom politikom, te stvaranjem Seljačko-demokratske koalicije (SDK) 1927, Pribićević je gradio sudbinu Srba u Hrvatskoj na saradnji s Hrvatima, smatrajući da srpski narod u Hrvatskoj ne sme postati malj u rukama srbijanskih stranaka protiv Hrvata. Federalizmu su se priklanjali i srbijanski političari i stranke koje su tradicionalno bile protiv ovog oblika unutrašnjeg uređenja, gledajući u njemu opasnost po državnu odbranu, slabljenje kohezije celine, jačanje izolacionizma itd.

CEPANjE BOSNE I HERCEGOVINE

NAJTEŽE rasprave vođene su oko Bosne i Hercegovine, čijih su 13 srezova ušli u Banovinu Hrvatsku na osnovu sporazuma (delovi Drinske, Vrbaske i Primorske banovine), čime je podela Bosne već otpočela. Oslonjena na privremenost Sporazuma u njegovom teritorijalnom delu, hrvatska politika je istupala sa različitim predlozima, koji ukazuju na teškoće razgraničenja prilikom obrazovanja odgovarajuće srpske jedinice: prema jednima, Bosna i Hercegovina je trebalo da dobije status autonomije, umanjene za srezove koji su već bili ušli u sastav Banovine Hrvatske; drugi su pominjali Bosnu i Hercegovinu sa katoličko-muslimanskom većinom; samostalni demokrati su bili podeljeni oko Bosne i Hercegovine; protiv cepanja Bosne i Hercegovine istupali su radikali.

 SUTRA: NACIONALNA RENESANSA SLOVENACA U KRALjEVINI