FELJTON - U ZAJEDNIČKOJ DRŽAVI JE IZOSTALA BRIGA O SRBIMA: Svako otvaranje srpskog problema vuklo je još jače zaoštravanje hrvatskog pitanja

Prvo, Hrvatska je preko ujedinjenja prešla na stranu pobednika; drugo, Hrvati su sa Slovencima uspeli da zaštite svoje etničke granice u onovremeno datim mogućnostima; treće, Hrvatska je tek u Jugoslaviji postala jedinstvena, jer je Dalmacija u Austrougarskoj uživala drukčiji status; četvrto, Hrvatska se iz jedne polufeudalne države našla u novoj državi, u koju je Srbija ušla sa modernim, demokratskim institucijama (pre svega, parlamentarizmom); peto, u međuratnom razdoblju je došlo do duhovne nacionalne integracije i Hrvata i Slovenaca; šesto, Hrvatska je 1939. uspela da izmeni svoj položaj posle svega 20 godina zajedničkog življenja. (U drugom svetskom ratu Hrvatska je takođe izbegla posledice poražene države - NDH, kao dela „novog poredka", a zahvaljujući jugoslovenskoj potpori ostvareno je nacionalno sabiranje Hrvata i Slovenaca, priključenjem Istre, Slovenačkog primorja, Zadra i ostrva svojim nacionalnim maticama.)

Ulaskom Srbije u Jugoslaviju prestala je i briga za srpski nacionalni razvoj, kao protivna ideji narodnog jedinstva u formi troimenog naroda, kao blaže varijante nacionalnog unitarizma. Čime bi se ta „nebriga" još mogla objašnjavati? Svako otvaranje srpskog nacionalnog problema povuklo bi za sobom još jače zaoštravanje hrvatskog pitanja otvorenog sa ulaskom u Kraljevinu, a sa njime i nacionalnog pitanja Slovenaca, obnove rasprava o crnogorskoj državnosti, autonomija u srpskim pokrajinama ili onima koje su smatrane za srpske (Južna Srbija, odnosno Makedonija). Iz shvatanja, dakle, da je srpsko pitanje 1918. rešeno, izostala je briga o Srbima u Jugoslaviji, naročito srpskog naroda na jugu i severozapadu države, do najzapadnijih srpskih brda: Kozare, Šamarice i Petrove gore. Živelo je uverenje o neprekinutoj srpskoj liniji od Timoka do Une, ali se na srpskoj nacionalnoj integraciji ništa nije radilo u smislu omeđavanja i teritorijalnog zaokruživanja, ekonomskog, kulturnog i duhovnog povezivanja. Progovorio je van sumnje i umor Srbije, njena biološka iznurenost, od kojih se nije bilo lako povratiti, a na drugoj strani i srpsko nerazumevanje novog prostora sa šarenilom vera, običaja, tradicija, pravnih režima, standarda obrazovanja i življenja, nošnji, dijalekata. Ujedinjenje se zbilo očigledno i suviše brzo, neočekivano, tako reći preko noći. Godine 1918. granica je izbila na Karavanke, a nekada granična mesta - Zemun i Šabac - ostala su u dubokoj unutrašnjosti. Narodi Jugoslavije nisu se dobro ni poznavali, a trebalo je da saberu zajedničke energije na državnom i društvenom polju.

OD TRADICIONALNO -istorijske usmerenosti prema jugu, došlo je do okretanja prema severozapadu. Srpska politika, kako naknadno meditira Slobodan Jovanović, istrošila je svoju energiju u borbama oko autonomije Hrvata i Slovenaca, ispuštajući posle oslobodilačkih ratova šansu konsolidacije prostora na jugu. Neki poslanici Narodne skupštine Kraljevine Jugoslavije, uočavajući ovaj promašaj, isticali su suprotan primer Francuske sa Alzasom i Lorenom, oblastima u koje su upućivane najbolje intelektualne snage i idealisti. Slobodan Jovanović krivca nalazi u Svetozaru Pribićeviću, zaboravljajući na srpsku koncepciju Jugoslavije i politiku kralja Aleksandra. Tek, srpski „nacion" nije uspeo da iskoristi pobede iz 1912--1913. i 1914-1918. godine. Prema jednoj refleksiji Lava Trockog iz vremena balkanskih ratova, Srbija je 1912. sebi oko glave privezala mlinski kamen, uključivanjem u svoj sastav - s dotadašnjom homogenom nacionalnom strukturom države - milion Makedonaca i Arnauta. Kraljevina SHS od nepunih 12 miliona stanovnika imala je u svom sastavu dva miliona manjinskog stanovništva i vernike tri religije, od kojih se katolička crkva nalazila pod centralizovanom vlašću Vatikana u pitanjima svoje organizacije.

Oko ovog neuspelog srpskog konsolidovanja na jugu javljaju se uglavnom dve oprečne teze: jedna koja polazi od asimilativnog procesa, prodora u „sive zone", i druga, nama daleko bliža, od progresivnog demokratskog razvoja, većih ulaganja, uticaja naprednijim oblicima politike, kulture i ekonomije, civilizacijskom odbranom svoje postojbine i nacionalno-duhovnih svetilišta, uvažavanjem svih nacionalnih posebnosti.

Jugoslavija  je započela život kao država nejednakog i neravnomernog ekonomskog razvitka, koji je bio karakterističan i za Srbiju: Stara Srbija, mada srpska prapostojbina, bila je više nego zaostala; Kosovo i Metohija živeli su u znaku feudalnih zakona Leke Dukađina, sa neprosvećenom, zaostalom i bespravnom arnautskom masom; Crna Gora je 1918. ulazila u zajedničku državu sa plemenskom strukturom društvene organizacije ili njenim jakim tragovima, a Srbija sa nerazvijenim i neizjednačenim regijama. Pored opšte duhovne srodnosti, kakve li su veze mogle postojati između Srba u Banatu i Srba u južnoj Srbiji?

STVARANjEM Narodnog vijeća Slovenac, Hrvata i Srba oktobra 1918. i raskidom državno pravnih veza sa Kraljevinom Ugarskom i Carevinom Austrijom 29. oktobra 1918, Srbi su postali konstitutivni faktor novostvorene države SHS. Za „konfederiranu državu Hrvatsku" Stjepana Radića Srbi već nisu bili konstitutivni narod u Hrvatskoj, jer je Radić ćutke prelazio preko njihovih prava. U preužarenoj atmosferi hrvatsko-srpskih sukoba srpski prvaci su pretili stvaranjem Irske u Hrvatskoj. Između usijanih hrvatsko-srpskih frontova nije probijalo saznanje da se hrvatska država ne može konstituisati na račun i bez volje Srba, jednako kao što se i srpska prava ne mogu ostvariti bez prihvatanja njihove individualnosti od strane Hrvata.

Istoričar svakako ne može previđati ovu motivaciju, ali ne može isključivati i niz drugih momenata koji su dali beleg hrvatskom i slovenačkom ulaženju u sastav prve jugoslovenske države (jugoslovenska ideja, shvatanje o etničkoj srodnosti, stvaranje većeg ekonomskog prostora, snaženje odbrambenih mogućnosti, kulturno-jezička emancipacija Slovenaca itd.).

Propaganda HRSS  protiv režima Beograda bila je više nego jednostrana, a na drugoj strani nespojiva sa srpskim shvatanjem državnosti, patriotizma i jugoslovenstva. Ona je uzbunjivala duhove, trovala poverenje, izazivala nestabilnost od prvog dana u sferi unutrašnjeg poredka. Istaknuti privredni eksperti Kraljevine 1928. smatrali su da se ne može napraviti nikakav program socijalno-ekonomskog razvitka dok se ne učvrsti pravni i politički poredak, prevlada kriza u srpsko-hrvatskim odnosima i smire strasti. Otpor Radićeve stranke sa osnove federalizma, kao državno-pravnog izraza nacionalnog pitanja Hrvata, nije vodio samo grupisanju Hrvata već i okupljanju oko Zagreba svih drugih snaga nezadovoljnih novom državom i srpskom politikom. Naročito u Bosni i Hercegovini, u čijim je zapadnim delovima uticaj HRSS - HSS bio više nego jak, u Crnoj Gori - saradnjom Radića sa usamljenim Sekulom Drljevićem i podsticanjem crnogorskih federalista, kao i uticajem na nacionalno emancipovanije krugove makedonske inteligencije, naročito one koja je studirala u Zagrebu. 

PROMENA BARIKADE

STJEPAN  Radić je otvoreno hrvatsko pitanje sve više zaoštravao prolaskom opasnosti od aneksije jugoslovenskih teritorija i socijalnih nemira. Interesna teorija pošla bi od činjenice da su ulaskom u jedinstvenu jugoslovensku državu Hrvatska i Slovenija u poslednji čas promenile stranu barikade, koristeći ujedinjenje, da bi se našle u krugu pobedničkih sila u prvom svetskom ratu preko novostvorene Kraljevine.

 SUTRA: POLITIČKI ŽIVOT HRVATA POD KONTROLOM VATIKANA