FELJTON - SRPSKI SVETITELJI BILI SU VELIKI STRADALNICI: Kralj Stefan Prvovenčani, brat Svetoga Save, napisao je Život Svetog Simeona

U  manastirima razvila se stara srpska književnost, čiji je utemeljivač i najbolji predstavnik bio Sveti Sava. Ali početak ove književne ere i pripremu za nju možemo pratiti unazad sve do kraja 9. i početka 10. veka.

Učenici Sv. Ćirila i Sv. Metodija bavili su se književnošću koja je ostavila traga u gotovo svim literarnim delima slovenskih pisaca na Balkanskom poluostrvu. Ne manje od drugih, Srbi su mnogo dobili ovim ranim počecima slovenske književnosti. Jedino se time objašnjava vrhunski i sjajan stil koji karakteriše tekstove Svetog Save. Tako je, zasnovana na toj staroj slovenskoj literaturi, počela stara srpska književnost - prvim originalnim delom Sv. Save, Službom Svetom Simeonu. Zatim je napisao tipik (pravilo) za svoju keliju u Kareji (na Svetoj Gori), koju je zasnovao na Tipiku Svetog Save Osvećenog i jedan tipik za Hilandar koji sadrži kratku istoriju manastira, upokojenja Sv. Simeona i uputstva za kaluđere. Tipik za manastir Studenicu, koji obuhvata Žitije Sv. Simeona, najoriginalnije je delo Svetog Save i prva biografija pisana na srpskom jeziku. Sveti Sava se brinuo o prevođenju mnogih pravnih knjiga koje su njegovoj crkvi bile potrebne.

Brat Svetoga Save, Stefan Prvovenčani, napisao je Život Svetog Simeona. Domentijan, iguman hilandarski i prethodno učenik Svetog Save, napisao je Život Svetoga Save (oko 1242) i Život Svetoga Simeona (1264).  Domentijanov Život Svetoga Save je ponovo ispisao i proširio hilandarski monah Teodosije. Arhiepiskop Nikodim je preveo Tipik Svetog Save Jerusalimskog (Osvećenog) i dodao mu i dodao mu sopstveni uvodnik.

JEDNO  od najpopularnijih i najobimnijih književnih dela bilo je ono iz pera Danila II, arhiepiskopa srpskog (oko 1270-13379.To su Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih; delo je posle Danilove smrti imalo nepoznate nastavljače. Ono je poznato kao Rodoslov ili Carostavnik i obuhvata živote četvorice kraljeva, jedne kraljice (Jelene), jednoga cara, osam arhiepiskopa i dva patrijarha. Zatim dolazi monah Isaija (poznat i kao starac Isaija Serski koji je boravio u Carigradu kako bi pomirio srpsku i grčku patrijaršiju). On je napisao „Priču o smrti kralja Vukašina“.

Grigorije Camblak, iguman manastira Dečana (oko 1400) 263, napisao je Žitije Stefana Dečanskog (Uroša III). Janko Šafarik ovom Grigoriju pripisuje Službu i Žitije Prepodobnoga Romila (Ravaničkog), srpskog pustinjaka. Grigorije je bio prvo kaluđer na Atosu, zatim iguman Dečana, potom otišao u Moldaviju i na kraju postao mitropolit kijevski (Rusija) oko 1415-16. godine. Godine 1418, prisustvovao je Saboru u Konstanci.

Radio je na ujedinjavanju crkava i u tom cilju putovao u Carigrad i Rim, ali bez ikakvog uspeha (1418. ili 1419).  Despot Srbije Stefan Lazarević, pod čijom zaštitom i staranjem je osnovana škola pisaca i „prevodilaca resavskih“, i sam je bio književnik.  Tu školu je Stefan osnovao pri svojoj zadužbini, manastiru Manasiji u župi reke Resave. Skupio je tu grupu učenih monaha koji su pisali, transkribovali i ispravljali knjige. Ovoj grupi je pripadao Konstantin „Filozof“ iz Kostenice (oko 1380-posle 1431), Bugarin po rođenju, koji je na despotov zahtev napisao Povest o slovima (ili: Skazanije o pismeneh) ,  a kasnije, pošto je despot umro, napisao je i Žitije despota Stefana Lazarevića koje predstavlja najbolje originalno delo 15. veka. Tome periodu pripada i Pohvala knezu Lazaru.

KADA SE govori o staroj srpskoj književnosti, misli se na crkvenu literaturu. Jer, autori su u većini slučajeva bili zvaničnici Crkve, dok su dela svih njih imala čisto religiozni duh i osobine. Čak su i gramate (ukazi, diplome) bile pune teoloških izraza i citata iz Biblije i svetootačkih dela. Isto je i sa svim drugim tekstovima posle Svetog Save. Istorijske činjenice, koje nalazimo kod Svetog Save i, nešto manje, kod Domentijana, gube na značaju kod njihovih naslednika, dok čuda zauzimaju podosta mesta.

Danilov Rodoslov ( pun naslov: Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih )  je u tom pogledu značajan na čudan način. On je mnogo manje od istorijskog dokumenta; to je zbirka panegirika sa mnoštvom citata iz Biblije i često puna protivrečnosti. Ali ova vrsta dela, ako i nema istorijsku, ima literarnu vrednost.

Svetitelji i grešnici srpskog naroda, odnosno  Crkve,  istovremeo su i njegovi najbolji predstavnici. Preko njih, Srbi su predstavljeni kao ili skloni grehu ili naterani na greh, a uvek spremni da se pokaju i iskupe za svoje grehe. Grehovi srpskih svetitelja počinjeni su tokom njihove očajničke borbe za slobodu. U toj borbi, oni su ponekad bili više političari nego hrišćani, ali to je bilo tako – u većini slučajeva – kad su imali posla sa onima koji nisu ni sami postupali drugačije.Ta borba se nastavljala vekovima… i oni su grešili. A onda se sve okončalo varvarskom vlašću muhamedanaca. Srpski svetitelji su bili stradalnici, uvereni da je stradanje došlo kao pravedna kazna Božja.

BORBA ZA SLOBODU

GREHOVI srpskih svetitelja počinjeni su tokom njihove očajničke borbe za slobodu i njihova svetost počiva u njihovom iskrenom kajanju koje ih je pratilo do groba. U svoje zadužbine su ovi kraljevi i monasi ugradili pokajničke molitve i nadanje. Kroz odjeke tih molitava i pod ruševinama njihovih zadužbina, naraštaji ovih grešnika zatečeni u ropstvu nalazili su snagu i inspiraciju za istrajavanje u sopstvenoj borbi – „Za krst časni i slobodu zlatnu“.

 KRAJ