FELJTON - LAŽNI MIT O "NAČERTANIJU" KAO TAJNOM SRPSKOM SPISU: LJudevit Gaj je bio sardnik kancelara Meterniha i za to je bio dobro plaćen

Sredinom 1845. u tom krugu je bilo 24 člana. Sebe nazivaju „ Društvom”, ređe „Kolom“, a istoričari ih krste kao „Tajni demokratsko-panslavistički klub u Beogradu“. On je naročito aktivan posle 1844, od kada se kaluđeri Matija Ban, bivši isusovac, i Toma Kovačević, bivši franjevac, sele za stalno u Beograd. Kovačević se inače po porodičnom imenu zvao Bartol Jurić (,,Bartolica“), poreklom iz zapadne Hercegovine.

Ovaj se krug zanima za srpsku budućnost i svoje ideje stavlja na papir. Njihov usmerivač, bolje duhovni otac, ministar Ilija Garašanin želi da izgradi jednu političku doktrinu za buduću politiku srpskog naroda. Istoričari još nisu razmrsili zagonetke nekoliko rukopisa, koji su nastali u ovom krugu, a u Garašaninovim papirima ostali neobrađeni i bez potpisa. Kako su tu još i hrvatski književnik Marko Car i otac srpskog prava Jovan Hadžić, to bi dešifrovanje imalo zaista vrlo veliki značaj za istoriju južnoslovenske, a na prvom mestu, srpske kulture.

Jedan je saradnik kneza Adama Čartoriskog, koji ima svoga agenta u Beogradu, Dejvida Urkvarta koji je u u London doneo prvu verziju srpske nacionalne doktrine, koja je poznata pod imenom „Načertanije“. Taj dokumenat pod naslovom „Projet de Memoir of the Serbian Governmenat” “ koji je datiran sa „martom 1843“, Urkvart objavljuje u časopisu „Potrfolio“ 1. avgusta 1843. Sam naziv „Projet de Memoir “ je alternativan izraz za tradicionalne nacrte velikih doktrina o uspostavljanju boljih država, ili saveza evropskih država „Le Grand desain“ ili u engleskoj istoriji „The Grand desing”  Od XVI veka se javljaju u Francuskoj i Britaniji.

OVAJ  je dokument srpski „Projet de Memoir “  naredne godine razrađen i ostao u istoriji poznat kao „Načertanije Ilije Garašanina“, ili, jednostavno, „Načertanije“, što je tadašnji srpski prevod za izraz „Desing“. Godine 1844, kada je ta druga srpska nacionalna doktrina formulisana, u svetu su se pojavila još dva sudbonosna nacrta nacionalnih doktrina. Kod Grka se tada pojavljuje „Megali idea”, sa nacrtom razvoja buduće grčke države sa Konstantinopoljem kao prestonicom. U Francuskoj je te godine italijanski ideolog liberalnog katolicizma 1844. Čezare Balbo objavio veliko delo „Speranze d’Italia” . Borio se za ujedinjenje Italije po idejama liberalnih katolika Italije toga vremena, kao federacije raznih pokrajina („Lega”), pod starešinstvom rimskog pape. Zbog toga je stvorio plan da habzburška država napusti italijanske pokrajine Lombardiju i Veneciju, kao i starešinski uticaj u „Nemačkom savezu“, pa kompenzaciju za tu teritoriju traži na osmanlijskom Balkanu.

Balbo veli da Rusija vrši najdublji uticaj na balkanske nacionalne pokrete, ali od toga dolazi opasnost da se jedno osmanlijsko i islamsko ropstvo, zameni ruskim, koje će biti još gore. Balbo je inače kasnije razradio ideologiju o dozrevanju opšteg nazadovanja islama i islamskih naroda i neophodnosti da taj prostor popune industrijske nacije Zapadne Evrope. Danas istoričari taj njegov nacrt nazivaju „Inkunabulom imperijalizma“.

Balbo veli da se slovenski narodi mogu osloboditi samo ako njihove zemlje okupiraju Austrija i Pruska, prva na Balkanu i druga u Poljskoj. Tamo će se doseljavati višak nemačkih seljaka iz prenaseljenih nemačkih pokrajina, pa će nemačke kolonije biti ne samo germanizacija teritorija nego i u isto vreme proces civilizovanja. To načertanije Čezara Balba nije bio projekat samo jednog izuzetno uticajnog pisca, nego je iza njega stajao i duh ideologije celog evropskog liberalnog katolicizma. Zbog toga je, od tri načertanija, samo ovo katoličko bilo ostvareno nakon okupacije Bosne i Hercegovine 1878.

„NAČERTANIJE“ Ilije Garašanina nije bio tajni plan, kako se obično i u većini literature navodi. Njegova prva verzija je objavljena na engleskom u Londonu 1843. U njemu je zatraženo od britanske vlade da u Srbiju pošalje jednog svog agenta, sa savetima srpskoj vladi i knezu. Na osnovu toga je poslat, ne agent i saveti britanske vlade, nego agent poljske emigracije František Zah i saveti njenog vođe kneza Adama Čartoriskog.

Srbi su zazirali od nekih hrvatskih iliraca da rade za austrijsku vladu. Da su u tome bili u pravu, vidi se po činjenici da je kancelar Meternih bio obavešten 1843. da poljska emigracijau Beogradu utiče na okretanje srpske vlade zapadnim zemljama. To je ocenjivano kao korisno. Nisu Srbi bili jedini sumnjičavi prema hrvatskoj privrženosti habzburškom dvoru. Nikolo Tomaseo je pisao da su Hrvati „provincia la pia intedescata”  u slovenskom svetu. U tekstu koji je konačno sastavljen, na osnovu ranijih verzija raznih ličnosti i značenja, Garašanin je izostavio potrebu stalne saradnje sa Hrvatima. Zbog toga se, od 1930. u nekim tekstovima, najpre hrvatske nauke, a zatim i šire, ocenjivalo da je to bio projekat srpske hegemonije i osvajanja tuđe etničke teritorije. Da se Garašanin nije varao u procenama da neki od vođa hrvatskih iliraca sarađuju sa austrijskom vladom, otkrio je sam hrvatski vođa Ljudevit Gaj, prilikom posete Beogradu 1846. Naveo je vreme kada se sastajao u Beču sa kancelarom Meternihom i koliko je finansijskih sredstava od njega dobijao. Meternihov cilj je bio da preko hrvatskog pokreta preuzme kontrolu nad panslavističkim grupama, pojedincima i ideologijamau celom ondašnjem svetu.

SVI moderni srpski intelektualci, sa izuzetkom teologa, bili su formirani u krugu zapadnoevropske kulture. Postojala je šala da su oni koji su slati na ruske univerzitete da studiraju filozofiju, obavezno morali da čitaju vizantijske teološke pisce, ali su se formirali na delima ruskih revolucionara. Sveštenik Rajevski se u ruskoj ambasadi u Beču začudio 1849. da je mitropolit Petar II Njegoš tražio po knjižarama knjige Demostena i Cicerona. Kad je opomenut da „se danas u Rusiji objavljuju predivne bogoslovske knjige, kao knjige episkopa Makarija i Filareta“, Njegoš je odmahnuo rukom:

„Makarije i Filaret, to su sve trice i kučine što mogu napisati u Rusiji. A Demosten i Ciceron, to je nešto drugo“.

Srpski nacionalni preporod nije pokrivao samo teritoriju pravoslavnog naroda. Do revolucije 1848, on je zahvatio kulturu Dalmacije, Dubrovnika, Slavonije, oblasti štokavskog dijalekta. Njegoš je već tada smatran najvećim srpskim piscem i misliocem, a bio je inspiracija i hrvatskoj kulturi. Srpski nacionalni preporod u Dalmaciji je samonikao. Najznačajnija ustanova i središte okupljanja je bio časopis „Ljubitelj prosvještenija, Srpsko-dalmatinski almanah“, koji se pokreće u Karlovcu 1835. Prekrstio se u „Srpsko-dalmatanski magazin“ 1838, kada se seli u Zadar. Vrlo brzo je postao glasilo širokog interesau svim oblastima jugoslovenskog prostora. Pisac Božidar Petranović, koji je njegov glavni stub, zastupao je konzervativno stanovište prema jezičkoj reformi Vuka Karadžića. Manje mu je smetala reforma, koja je bila istorijski neophodna, a više strah što je austrijske vlasti priznaju za osnovu uvođenju srpskog jezika u habzburškoj državi.

KULTURNI POKRETI

IAKO su nacionalni preporodi bili kulturni pokreti, koji nisu pretili prekrajanju državnih granica, oni su politiku nosili u svom osnovnom biću. Pokazala se tačnom misao mađarskog pesnika Petefija, da će narod vešt poeziji, biti vešt i politici. Borba oko jezika je najdublje političko značenje imala u Hrvatskoj. Hrvatska i Slavonija su bili autonomna pokrajina Kraljevine Ugarske, u kojoj je habzburški car smatran kraljem. Od 14,5 miliona stanovnika 1847. Ugarska je još zemlja više nemađarskih, nego mađarskog naroda. Mađari sačinjavaju svega dve petine, Rumuna je 2.488.000, Srba 1.043.000, Hrvata 1.248.000 i Slovaka 1.884.000.

 SUTRA: NjEGOŠEVI PODANICI CENILI KNjIGE I MAČEVE