FELJTON - BEČ POČINJE DA SE PLAŠI UVEĆANJA SRPSKE DRŽAVE: Srpsko stanovništvo je na području Vojvodine krajem XVIII veka činilo većinu

Nedostatak statistika do 1878. jeste ključna teškoća, ali nije jedina. U istorijskoj demografiji je isto tako osnovno pitanje do koje mere se sme u srpski narod računati sve ono što je nekada u njega spadalo, pa zbog procesa religije kao vododelnice nacije od njega otpadalo? To je pitanje definicije nacije, da li je ona lingvistička, ili religiozna pojava. Postoji moralna odgovornost istoričara da ne ignoriše postojanje pokreta u nacionalnim preporodima da se katolici smatraju Srbima na celom štokavskom području.

Ali isto tako postoji i moralna odgovornost pred činjenicom da ti procesi nisu uspeli i da su nacije konačno definisane kao zajednica pravoslavnih, katolika i muslimana.

Moderni popisi stanovništva se u pokrajinama u kojima živi srpski narod pojavljuju kasnije, nego kod drugih evropskih naroda. U Srbiji se to obavlja od 1834, ali prvi po merodavnim svetskim pravilima tek 1890. U Bosni i Hercegovini je prvi popis obavljen 1879. Početkom XIX veka se smatralo da Srba ukupno ima oko 5,5 miliona. Zaokruženost broja je svedočanstvo do koje je mere to bila proizvoljna ocena. J. G. Vilkinson 1848. je procenjivao da Srba ima 5.296.000, od toga 2.594.000 u Habzburškom carstvu. Hrvata je brojao samo 800.000 tada, što pokazuje do koje je mere držao da je srpski jezik bio štokavski dijalekat stanovništva sve tri vere.

Francuski naučnik Ami Bue 1840. je smatrao da su Srbi najbrojniji balkanski narod.

Prema 4,5 miliona Bugara, bilo ih je pet miliona, od čega tri miliona pravoslavne vere.

Jedan milion u Ugarskoj, 900.000 u Srbiji i jedan milion u drugim oblastima. Od preostala dva miliona jedan milion su muslimani Bosne, Raške oblasti, Kosova, a jedan milion su katolici Srbi u habzburškoj državi. Ima dosta drugih sličnih računanja, ali su svi nepouzdani. Delimično je izuzetak zvanični popis stanovništva u Habzburškom carstvu 1857, koji je sistematski rađen, a rezultate je objavio Karl Černig  u delu o etnografiji Austrijske monarhije. Po tom popisu Srbi žive u Slavoniji, Dalmaciji, sem poitalijančenih gradova, i delu Istre. Rađen je na osnovu popisa stanovništva, sa istim rezultatom kao ranije Jozef Hain.

PO JEDNOM popisu u Srbiji 1854. Srba je bilo nepun milion, od toga 38.000 u gradovima. U sredini veka (1850) Srbija je imala 929.603 stanovnika, 1874. se namnožilo do 1.353.890. duša. U Crnoj Gori su podaci krajnje nepouzdani. Smatra se da je 1832. bilo 38.500 stanovnika, 1862. broj je narastao na 130.000, a jedan popis 1878. govori o 160.000 duša. U Bosni i Hercegovini su podaci podjednako krajnje nepouzdani, jer su svi proračuni, javno rađeni od strane osmanlijskih vlasti, uvećavali broj muslimanskih žitelja.

Najpouzdaniji bi bio popis koji je za potrebe mobilizacije vojske izvršio valija Dževded-paša 1864. Verodostojniji je od drugih, jer nije pisan za javnost. U rukopisu ga je otkrila Odil Moro. Po tom brojanju Bosna i Hercegovina su imale 1.144.000 stanovnika, od čega 472.000 muslimana, katolika 184.000 i pravoslavnih 488.000. Po popisu 1879. u te dve pokrajine je živelo ukupno 1.154.164 ljudi, od toga pravoslavnih 496.485, ili 42,88%, muslimana 448,613 ili 38,75% i katolika 209.391 ili 18,08%. Đorđe Pejanović je 1955. izračunao da je samo u srpskom nacionalnom ustanku u Bosni i Hercegovini od 1875. do 1878. stradalo 150.000 stanovnika (ili 13,67%). Ovaj popisu Bosni 1879. je prvi po evropskim naučnim standardima.

Smatra se da je na području Vojvodine (taj će pojam nastati tek nakon 1848), krajem XVIII veka većina bila srpsko stanovništvo. Ali veliko doseljavanje je napravilo promene, pa sredinom veka ih ima 23,82% ukupnog naroda. U celoj Vojnoj granici je Srba bilo 32,43%, a u Hrvatskoj sa Slavonijom 25,64%. Po merodavnom popisu iz 1910. stanovništvo Vojvodine je iznosilo 1.525.000 duša, od čega 379.000 Mađara i 328.000 Nemaca. U Dalmaciji je bilo 17% Srba. Na Kosovskom vilajetu su turske vlasti računale da ima 483.078 stanovnika, ali su ti podaci krajnje nepouzdani, posebno u procenama odnosa muslimanskog i pravoslavnog stanovništva. Lekar Jozef Miler 1838. je računao da je u Pećkom sandžaku bilo 30.000 hrišćana i 23.000 muslimana. I u Prištinskom sandžaku je pretežna većina srpska, dok je u Prizrenskom sandžaku većina bila muslimanska, ali po jeziku je većina govorila srpskim jezikom.

TREBALO bi smatrati kao metodološko pravilo da u ispitivanju stanovništva Kosova i Metohije postoji toliki politički interes, da je tačne podatke nemoguće navesti. Dozvoljeno je da se prave približne procene. Posebno je naučna literatura, od vremena albanskog masovnog tipa nacionalizma na Kosovu posle 1960, toliko politički tendenciozna, da je jedina posledica strah ozbiljnih naučnika da ne padnu u mrežu nacionalističke ideologije. Ovo se naročito odnosi na istorijske napise o Kosovu, nakon raspadanja jugoslovenske države 1992, jer je bivša pristrasnost turskih upravljača na Kosovu u to vreme zamenjena pristrasnošću evropske literature, koja je najvećim delom bila novčano finansirana i krajnje tendenciozna. Primer za to je knjiga Noela Malkolma „Kratka istorija Kosova“, 1998, koja je osnovana, ne na naučnom, nego na moralnom pitanju.

Samo u vreme nakon raspadanja jugoslovenske države 1991, Kosovo je postalo problem naučnog istraživanja u zapadnim zemljama. Većina dela je pisana po metodu „ Ad usum delphini”, kako su se nekada u klasično vreme nazivala politički i finansijski uslovljena dela. Problem u naučnom prikazu istorije Kosova je postao deo tragedije jednog naroda, koji je demografskom eksplozijom islamskog stanovništva nakon 1945, pretvoren u mitologiju da srpski narod tamo nikad u istoriji nije postojao.

Demografski rast stanovništva je uvek uslovljen tehničkim mogućnostima društva da obezbedi dovoljnu proizvodnju hrane za održavanje, epidemičnim bolestima i ratovima. U uslovima kada gvozdeni plug do 1878. nije doveo do poboljšanja načina obrade polja, kada kultura krompira i kukuruza još nije do kraja pobedila, dok upotreba đubriva nije postala sredstvo razvijenije kulture, mora se zaključiti da je srpski narod pokazivao izuzetan stepen demografske vitalnosti. To je vitalnost sirotinje koja vodi bitku za opstanak u najgorim socijalnim uslovima.

DODATNA okolnost koja je usporavala istorijski progres su bile političke brane, koje je oko Srba postavljala habzburška politika. Bečki dvor, a i car lično u vreme srpske revolucije 1804-1815, visoko su cenili opasnosti koje dolaze od mogućnosti da se oko Srba stvori jedna samostalna južnoslovenska država na Balkanu. Ona bi, bez sumnje, otvorila krizu u kojoj bi se nemački narod Austrije morao ujedinjavati sa svojom nemačkom maticom, a ne kao katolička svetska sila, koja nema prirodnu podlogu razvijanja i opstanka.

Kancelar Meternih je možda precenjivao opasnosti izrastanja jedne južnoslovenske, ili uvećane srpske države. Podržavanje takvih napora je smatrao sredstvom suprotstavljanja opasnosti da na Balkanu Rusija dobije pokroviteljsku ulogu progresa. Podržavao je južnoslovensku nacionalnost, „naročito tamo gde je ona bila istovetna sa katoličkom verom“. U vreme vojničkog sloma srpske revolucije 1813. podržavao je Tursku „po cenu iskorenjenja srpske nacije“. A četiri godine posle toga su njegovi policajci odigrali tragičnu ulogu u ubistvu vožda Karađorđa, kad se on spremao da počne veliku misiju oslobođenja hrišćanskog stanovništva Balkana, posebno na grčkom prostoru. 

STRADANjE U RATOVIMA

SRPSKO  stanovništvo je u Hrvatskoj i Slavoniji u prvoj polovini XIX veka relativno počelo da zaostaje. U civilnoj Hrvatskoj i Slavoniji je 1805. bilo 762.000 žitelja, a 1850. se taj broj popeo na 1.017.000. U Vojnoj granici je između te dve godine narod narastao od 474.000 na 618.000. U 1843. godini je od 572.000 ljudi, na Srbe otpadalo 246.000, a samo u slavonskom delu se od 162.000 na Srbe izdvajalo 92.000. Za razliku od drugih pokrajina, stanovništvo Vojne granice je u povećanoj meri stradalo u ratovima.

 SUTRA: KNEZ MILOŠ NIJE HTEO DA BUDE BRŽI OD ISTORIJE