FELJTON - VEHABITSKI POKRET UTICAO NA IZBIJANJE PRVOG USTANKA: Janjičari su više puta pokušavali da se dokopaju vlasti u Beogradskom pašaluku

Od sredine XVIII veka celi sunitski islam potresaju pobune vezane za vahabitski pokret, koji je počeo u Saudijskoj Arabiji i do kraja stoleća zapalio Egipat. Naziva se po osnivaču Muhamedu Vahabu. Tek 1813. Turci su ušli u Meku i Medinu, potukli vahabite, ali su oni kao poplava izbijali na drugim mestima. Jedan je švajcarski list 1782. pisao da je „stanovništvo krajnje uzbuđeno. Turci dižu viku protiv nevernika. Svi su jako iritirani protiv vlasti. Svi upućuju kletve protiv sultana za koga vele da je nesposoban da vlada.

To sve nagoveštava jedan opšti revolt, možda i jednu potpunu revoluciju u ovom carstvu“.

Vahabitski pokret je imao trajan, iako formalno indirektan uticaj na izbijanje srpske revolucije 1804, kao i na celu nacionalnu istoriju potom. Kao prva, početna faza islamskog fundamentalizma, ili islamizma kako se u moderno vreme naziva, sa pogrešnim nazivom vehabije, postaće nemi pratilac razvoja srpskog naroda od toga vremena do najnovijeg doba. Pokušaji Selima III (1789-1807) da Srbima da autonomiju pod vođstvom nekog njihovog kneza izazvali su otpor u celoj njegovoj državi. Ipak je najsnažniji talas dolazio iz onih delova carstva gde je sultanova vlast bila ograničena ranijim autonomijama, ili pašaluka u Vidinu i Janini pod odmetnutim pašama. Od XVI veka, kada Turci dolaze u Tunis (1574), cela severnoafrička obala će sačuvati autonomiju polunezavisnih islamskih država. Iako su 1813. turskoj vojsci pomogli isterivanje vahabita iz Meke, oni su i dalje ostali protivnici uvođenja reformi kopiranjem evropskih motiva ustrojstva vojske, administracije i položaja hrišćana. U gomilama dobrovoljaca koji su hrpimice pojurili u Egipat protiv francuske invazije pod komandom prvog konzula Napoleona Bonaparte 1798, bilo je puno Bosanaca i Albanaca.

DO TADA nepoznat trgovac duvanom, Mehmed Alija se upravo među tim prvim zanesenjacima u Kavali ukrcao na brod. Dve decenije potom će postati vladar (,,kediv“) polunezavisnog Egipta. Balkanski muslimani su se u tim okršajima sa Francuzima 1798-1802. izmešali sa muslimanskim nezadovoljnicima iz Tunisa i Alžira. Od njih su primali političku ustanovu dahija, koja je do tada u balkanskoj istoriji bila nepoznata. Njihova diktatura do 1804. će izazvati prvi plamen srpske narodne pobune. Druga velika faza razvoja modernog islamizma je došla sa talasom pod nazivom panislamizam. Naziv, organizaciju i ideologiju je opet dobio u sudaru sa srpskim oslobodilačkim pokretom, oko proglasa ujedinjenja Bosne i Srbije u junu 1876. Islamski fundamentalizam je isto tako 1992. bio jedan od glavnih faktora uništenja jugoslovenske države i postao najglasniji srpski protivnik. Počelo je sa vahabitima 1804.

Do opšteg revolta nije došlo, jer osmanlijsko društvo nije integrisano u jednu celinu, pa revolucije izbijaju po pokrajinama i posebnim nacijama. Najznačajniji upaljač su zahtevi vahabita da se mora vraćati izvornom islamu, odbacivati reforme i suzbijati uticaje koji na državu vrše hrišćanski podanici. Ne treba zanemariti i činjenicu da su klimatski uslovi delovali na pripremanje i srpske revolucije, kao što je bio slučaj sa Francuskom pred 1789. Francusku revoluciju je Ipolit Ten  smatrao proizvodom goleme suše, zbog koje su neke velike reke presušile, izbila glad, prosjaci preplavili puteve, a onda došle revolucionarne brošure i pozivanje na filozofiju. Suša u Bosni i Srbiji je 1862. i 1803. izazvala veliku glad i pojavu pljačkaških hordi. Grupe hajduka i razbojnika lutalica po Bosni „silom oduzimaju, pljačkaju imovinu i životne namirnice sirotinje raje i putnika namjernika“. Sultan naređuje stvaranje pandurskih odreda i zatvaranje puteva u velikim klancima. Izgladneli od ogromne suše francuski su seljaci ostavili dosta tragova velikog straha u narodu, od neobičnih pojava na nebu. I srpski su seljaci, bez obzira što tada nije zabeleženo da su velike reke presušile, zurili u nebo.

Čitali su neke poruke od prilika koje sveci vrgoše iznad oblaka. U sremskom Jakovu su, dva dana pred dogovor o buni u Orašcu, ostavili belešku „pomerča (zatmnenije) solnca 30. januara 1804“, po starom kalendaru.

U VIŠE navrata su postojali pokušaji da se janjičari dokopaju vlasti i u Beogradskom pašaluku. Pored toga, ne treba zaboraviti da je tu Krajinu  sultan pretvorio u opitnu teritoriju za uvođenje do tada nepostignutih autonomija hrišćanskom stanovništvu. To je izazvalo bes muslimana svuda gde su vesti o tome dopirale. Konačno je uspelo janjičarima da iz Vidina ulete u Beogradski pašaluk i uzmu vlast u svoje ruke. Najpre je to urađeno uz odobrenje i lokalnog vezira, a moglo bi se pretpostavljati da su za to dobili i zeleno svetlo iz turske prestonice. Nakon iskrcavanja Napoleonove armije u Egiptu 1798, njegovi emisari nastoje da uzbune i albanski i grčki prostor. Sa Krfa su nakon 1797. izazvali jednu pobunu na Peloponezu i zauzeli Prevesu, Voinucu, Butrino, Porgu. Potukli su ih janjičari albanskog odmetnika Ali-paše u Janjini, glave odsecali  i slali sultanu u Carigrad. Tek 1801. potpisan je mir između Francuske i Turske, upravo kada se janjičari ohrabruju da zgrabe i Beogradski pašaluk. Oni su u njega ušli još 1799. Zbog toga postoji još nedokazana mogućnost da je njihova vlast bila sankcionisana od sultana. U decembru 1801. su posekli i sultanovog vezira u Beogradu.

Od svih janjičarskih pobuna pre 1801. i posle nje, ova je najmanje istržena. Jedino tu autonomiju u carstvu ne nosi jedan odmetnuti paša, kao što je bio slučaj u Vidinu, Janjini i Skadru. Umesto toga, pašaluk je podeljen na četiri upravne celine, predat jednom starešini koga nazivaju dahijom, pa i njegovu oblast po tome krste dahilukom. Reč dahija se prevodi kao ujak („dayi“, „dayilik“), a pre Beogradskog pašaluka se pominje u Severnoj Africi. Srpski istoričari nisu puno opterećivali glavu ovim istraživačkim problemom. Karl fon Saks  znao je 1913. da starešinski čin pod tim imenom postoji u Alžiru i da ga treba prevoditi kao brat od strica (Vetter), rođak koji ispoveda dobre želj. Domišljao se da je to slično kao mađarski „baći“.

NAJBOLjE objašnjenje je ipak ponudila „Islamska enciklopedija“ 1913, da je to bio starešinski čin, u istoriji ranog širenja islama i islamskog prozelitizma u ranom srednjem veku. Bio je uobičajen naročito kod Druza. „Ova titula označava jednog verskog glasnika, rečju jednog pozivaoca  koji poziva na istinsku veru.“ U staro vreme su imali različite činove od devet stepeni. „Na ove se izaslanike, međutim, ne sme misliti samo kao na verske učitele, oni su se više od toga posvedočili u vojnoj službi, pa su mnogi od njih čak postajali i istaknute vojskovođe.“ U srpskom jeziku je ostala usvojenica kabadahija, zamenik dahije, u značenju razbojnika i nasilnika. Očigledno se ova dahijska diktatura 1801-1804. u Srbiji mora izdaleka vezati za vahabitski pokret na Bliskom istoku i u Severnoj Africi. Bio je to istorijski izdanak kasnijem panislamizmu, koji se po imenu, organizaciji i ideologiji, konstituiše najpre na Kosovu i u Bosni 1878, a još kasnije i islamskom fundamentalizmu od 1971. I on je u Bosni imao svoje ideologe i organizaciju, koja je učestvovala kao značajan faktor u razaranju jugoslovenske države 1991...Nije slučajna činjenica da su dahije u Srbiji bili bosanski i albanski fanataci....

Otpor teroru

OSNOVNI motiv srpske revolucije, kada ona 14. februara 1804. izbijau srcu Šumadije, bio je otpor teroru koji su uveli janjičari. Sve od 1791. oni nastoje da u pograničnim pašalucima ugrabe vlast i uzmu zakon u svoje ruke. U Vidinu je pošlo za rukom Pazvanoglu, janjičaru poreklom iz Bosne, da sa 80.000 ljudi stvori svoju autonomnu državu 1794. Imali su ambicija da u nju uklope sve do Plovdiva, pa Pazvanoglu sanja i o mogućnosti da to bude jedno novo islamsko Bugarsko carstvo.

 SUTRA: VOĐE SRPSKE REVOLUCIJE BILI SU TRGOVCI SVINjAMA